Аннотация (қазақ тілінде). Бұл мақалада XX ғасырдың соңғы онжылдығында (негізінен 1991–1999 жж.) Шығыс Қазақстан облысының әлеуметтік-демографиялық жағдайының өзгеруі талданады. Мақаланың мақсаты – КСРО ыдырауынан кейінгі өтпелі кезеңдегі аймақтың халық санының, құрамының, табиғи қозғалысы мен көші-қон процестерінің динамикасын анықтау, оларға әсер еткен факторларды ашу. Зерттеу әдісі ретінде статистикалық деректерді салыстырмалы-тарихи талдау, жүйелеу және ғылыми әдебиеттерге шолу қолданылды. Нәтижесінде 1990-шы жылдардағы ауыр экономикалық қиындықтар, кеңес өндіріс жүйесінің дағдарысы және ұлттық миграцияның өршуінің облыс тұрғындарының санының айтарлықтай (13,5%) азаюына, жастық құрылымның қартаюына, халықтың қала және ауылдық жерлерде қайта бөлінуіне әкелгені анықталды. Сонымен қатар, этникалық құрамда қазақтардың үлесінің өсу тенденциясы байқалды. Қорытындыда бұл демографиялық өзгерістердің аймақтың кейінгі дамуына тигізген әсері қорытындыланған.

Аннотация (на русском языке). В данной статье анализируется изменение социально-демографической ситуации Восточно-Казахстанской области в последнее десятилетие XX века (в основном 1991–1999 гг.). Цель статьи – определить динамику численности и состава населения области, естественного движения и миграционных процессов в переходный период после распада СССР, раскрыть факторы, повлиявшие на них. В качестве метода исследования использован сравнительно-исторический анализ статистических данных, систематизация и обзор научной литературы. В результате установлено, что тяжелые экономические трудности 1990-х годов, кризис советской промышленной системы и усиление этнической миграции привели к значительному сокращению численности населения области (на 13,5%), старению возрастной структуры, перераспределению населения между городом и селом. Также отмечена тенденция роста доли казахов в этническом составе. В заключении обобщено влияние этих демографических изменений на последующее развитие региона.

Кіріспе

XX ғасырдың аяғы – бұл Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан тәуелсіздік алған күрделі өтпелі кезең болды. Бұл уақыт аралығында елдің барлық аймақтарында әлеуметтік-экономикалық және демографиялық терең өзгерістер болды. Шығыс Қазақстан облысы республиканың ең ірі өнеркәсіптік орталықтарының бірі ретінде осы өзгерістердің әсерін ерекше сезді. Облыс экономикасының ауыр өнеркәсіпке (металлургия, машина жасау) басым тәуелділігі тұрғындардың өмір сүру деңгейіне тікелей әсер етті және демографиялық процестерді айқындады [1, б. 56]. 1990-шы жылдардағы өндірістің құлдырауы, кәсіпорындардың жабылуы және инфляция халықтың материалдық жағдайын өткір нашарлатты, бұл өз кезегінде туу деңгейінің төмендеуіне, өлім-жітімнің жоғарылауына және, ең бастысы, ауқымды сыртқа көші-қонға әкелді. Осыған байланысты, XX ғасырдың соңындағы Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-демографиялық дамуын зерттеу аймақ тарихын түсіну үшін ғана емес, сонымен қатар қазіргі демографиялық саясаттың негіздерін қалыптастыру үшін де өзекті болып табылады.

Негізгі бөлім

Халық саны мен тығыздығының динамикасы. 1991–1999 жылдар аралығында Шығыс Қазақстан облысы тұрғындарының саны үздіксіз төмендеді. Егер 1991 жылы облыста (1999 жылғы шекараларда) 1 773,3 мың адам тұрса, 1999 жылғы санақ бойынша бұл көрсеткіш 1 532,5 мың адамға дейін қысқарды, яғни 240,8 мың адамға немесе 13,5%-ға азайды [2, б. 13]. Бұл республика бойынша ең жоғары кему көрсеткіштерінің бірі болды. Халық тығыздығы да әр шаршы км-ге 6,2 адамнан 5,4 адамға дейін төмендеді, бұл республикалық орта көрсеткішпен теңесті [3, б. 19]. Тұрғындар санының азаюына негізінен екі фактор әсер етті: теріс табиғи өсім (туу мен өлім айырмашылығы) және теріс сальдолы көші-қон. Экономикалық дағдарыс отбасылардың материалдық жағдайын нашарлатты, бұл туудың азаюына (атап айтқанда, 0-4 жас аралығындағы балалар санының қысқаруы) және өлім-жітімнің, әсіресе ер адамдар арасындағы, жоғарылауына әкелді.

Көші-қон процестерінің әсері. 1990-шы жылдардың басынан бастап облыстан, әсіресе қалалық жерлерден, басым түрде орыс, украин, неміс, татар халықтарының өкілдерінің отанына қайтуының ауқымды толқыны басталды. Бұл үрдіс бүкіл республика үшін сипатты болды, бірақ Шығыс Қазақстан сияқты өнеркәсіптік дамыған аймақтарда ол ерекше күшті болды [4, б. 80]. Мысалы, 1989–1999 жж. аралығында облыстағы украиндардың саны 56,8%-ға, немістердің саны 43,7%-ға азайды [5, б. 12-13]. Көшіп кетудің негізгі себептері – экономикалық тұрақсыздық, жұмыссыздық, сондай-ақ тәуелсіздік алғаннан кейінгі этномәдени факторлар болды. Нәтижесінде қала халқының үлесі айтарлықтай қысқарды: он жылда қала тұрғындарының саны 131,8 мың адамға (12,8%) азайды, бұл республикалық көрсеткіштен жоғары [3, б. 20]. Бұл өнеркәсіп кәсіпорындарының жабылуына және олармен байланысты жұмысшы поселоктарының босауына байланысты болды.

Әлеуметтік-экономикалық жағдай және тіршілік деңгейі. 1990-шы жылдардың ортасына қарай облыста нақтылы еңбекақылар мен табыстар күрт төмендеді. 1995 жылға дейін облыстағы еңбекақы республикалық деңгеймен шамалас болса, кейін оның төмендеуі байқалды [6, б. 53]. Ақша табыстарының төмендеуімен қатар олардың әділетсіз бөлінуі де күшейді. Тіршілік деңгейінің көрсеткіші ретінде қарастырылатын ең төменгі өмір сүру деңгейімен салыстырғанда, табыстардың аудандар арасындағы теңсіз таралуы айқын көрінді. Мысалы, Өскемен, Курчатов, Риддер сияқты өнеркәсіптік орталықтарда бұл көрсеткіш жоғары болса, ал Аягөз, Тарбағатай, Қатонқарағай сияқты ауылдық аудандарда ол өте төмен еді [2, б. 5]. Жұмыссыздық деңгейі де жоғарылады, әсіресе кәсіпорындар жабылған аудандарда. Бұл жағдай халықтың әлеуметтік қауіпсіздік сезімін төмендетіп, көші-қонның өршуіне ықпал етті.

Этникалық құрамның өзгеруі. Көші-қон үдерістерінің нәтижесінде облыс тұрғындарының этникалық құрамы айтарлықтай өзгерді. Егер 1989 жылғы санақ бойынша облыста орыстар басым болған болса, 1999 жығы деректер бойынша қазақтардың үлесі едәуір өсті. Бұл, бір жағынан, қазақтардың табиғи өсім деңгейінің салыстырмалы түрде жоғары болуынан, екінші жағынан, еуропалық этностардың көпшілігінің көшіп кетуінен болды [5, б. 12-13]. Алайда, қазақтардың санындағы өсім бүкіл республикалық орта көрсеткіштен (22,9%) төмен (8,0%) болды, бұл облыстан қазақтардың да басқа аймақтарға, әсіресе Оңтүстік Қазақстанға, қоныс аударуымен түсіндіріледі [7, б. 5]. Этникалық құрамның аудандық деңгейдегі өзгеруі де бірқалыпты емес еді: солтүстік және шығыс аудандарында орыстардың үлесі басым болып қалса, оңтүстік және шығыс аудандарында қазақтар көпшілік құрады.

Жастық құрылымның өзгеруі және қартаю үрдісі. Тұрғындар санының азаюымен бірге оның жастық құрылымы да нашарланды. 1991–1999 жж. аралығында 15 жасқа дейінгі балалардың үлесі 29,1%-дан 25%-ға дейін қысқарды, ал 60 жасқа толғандардың үлесі 11,8%-дан 12,1%-ға дейін өсті [2, б. 13]. Бұл демографиялық қартаюдың алғашқы белгілерін көрсетеді. Жастық пирамида табанының тарылуы болашақта еңбек ресурстарының азаюы мен жас буынына қолдау көрсету жүйесіне қысымның артуы қаупін тудырды. Әсіресе, ауылдық жерлерде жас ұрпақтың қалаға қоныс аударуы осы үрдісті тереңдетті.

Қорытынды

XX ғасырдың соңғы онжылдығында Шығыс Қазақстан облысы әлеуметтік-демографиялық терең дағдарыстан өтті. Өнеркәсіптік дағдарыс, экономикалық тұрақсыздық және посткеңестік кеңістіктегі этникалық қайта ұйымдасу процестерінің әсерінен облыс тұрғындарының саны айтарлықтай азайды, оның жастық құрылымы нашарланды, қала халқының үлесі қысқарды және этникалық құрам өзгерді. Теріс табиғи өсім мен теріс сальдолы көші-қон халық санының қысқаруының негізгі факторлары болды. Бұл өзгерістер аймақтың әлеуметтік инфрақұрылымына, еңбек нарығына және ұлттық саясатты жүргізу қажеттілігіне әсер етті. Болашақта Шығыс Қазақстанның демографиялық жағдайын тұрақтандыру үшін экономиканы әртараптандыру, жастар мен отбасыларды қолдау бағдарламаларын әзірлеу және аймақтық көші-қон саясатын жетілдіру қажет болды. Зерттеу кезеңінде қалыптасқан демографиялық тенденциялар аймақтың кейінгі онжылдықтардағы даму ерекшеліктерін түсінудің маңызды алғышарты болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. – Алматы, 1992. – 29 б.
2. Сайлаубек Ә. Шығыс Қазақстан облысы тұрғындарының әлеуметтік-демографиялық жағдайы (1991-2008): тарих ғыл. канд. ... дисс. авторефер. – Семей, 2010. – 32 б.
3. Құрманов Ф.С. Шығыс Қазақстан облысының халқы (1989-1999 жж.): тарих ғыл. канд. ... дисс. авторефер. – Өскемен, 2002. – 30 б.
4. Мұхаметжанова Н.А. 1980-1990 жылдардағы Өскемен қаласының демографиялық жағдайы // Вестник КазНУ. Серия историческая. – 2007. – №1(44). – Б. 79-83.
5. Итоги переписи населения 1999 года по Восточно-Казахстанской области. – Т. 1. – Алматы: Агентство РК по статистике, 2000. – 158 с.
6. Сайлаубек Ә. Шығыс Қазақстан халқының ақша табыстары мен шығындарының сипаттамасы (1993-2008 жж.) // Шәкәрім атын. СМУ Хабаршысы. – 2009. – №4(48). – Б. 51-55.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html