Аннотация: Бұл мақалада қазіргі білім беру жүйесіндегі ұстаздың миссиясы, әлеуметтік рөлі мен кәсіби құзыреттілік талаптары талданады. Әбу Насыр Әл-Фарабидің тұжырымдарының негізінде ұстаздық қызметтің философиялық-педагогикалық өлшемдері ашылып, заманауи талаптарға сәйкес оқытушының міндеттері қарастырылады. Мақаланың мақсаты – ұстаздық еңбектің қоғам өміріндегі орны мен маңызын ғылыми тұрғыдан дәлелдеу. Зерттеу әдісі ретінде педагогикалық тәжірибені сипаттау, тарихи-салыстырмалы талдау, педагогикалық идеяларды түсіндіру қолданылды. Нәтижелер көрсеткендей, жоғары білікті және жауапкершілікпен қарайтын ұстаз жас ұрпақты тәрбиелеу мен оның ұлттық санасын қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Қорытындыда оқытушының үздіксіз кәсіби өсуінің қазіргі заманғы қоғамның интеллектуалдық дамуы үшін маңызы атап өтілген.

Аннотация (на русском языке): В данной статье анализируется миссия, социальная роль и требования к профессиональной компетентности учителя в современной системе образования. На основе суждений Абу Насра Аль-Фараби раскрываются философско-педагогические измерения учительского труда, рассматриваются задачи педагога в соответствии с современными требованиями. Цель статьи – научно обосновать место и значение учительского труда в жизни общества. В качестве методов исследования использованы описание педагогического опыта, историко-сравнительный анализ, интерпретация педагогических идей. Результаты показывают, что высококвалифицированный и ответственный учитель играет решающую роль в воспитании молодого поколения и формировании его национального самосознания. В заключении подчеркнута важность непрерывного профессионального роста педагога для интеллектуального развития современного общества.

Abstract (in English): This article analyzes the mission, social role, and requirements for professional competence of a teacher in the modern education system. Based on the judgments of Abu Nasr Al-Farabi, the philosophical and pedagogical dimensions of teaching are revealed, and the tasks of a teacher in accordance with modern requirements are considered. The aim of the article is to scientifically substantiate the place and importance of teaching in society. The research methods include description of pedagogical experience, historical and comparative analysis, and interpretation of pedagogical ideas. The results show that a highly qualified and responsible teacher plays a decisive role in educating the younger generation and shaping its national identity. The conclusion emphasizes the importance of the continuous professional growth of a teacher for the intellectual development of modern society.

Кіріспе. Ұстаздық қызмет – бұл қоғамның интеллектуалдық және рухани өмірін қалыптастырудағы іргелі институттардың бірі. Әбу Насыр Әл-Фарабидің айтуынша, «ұстаз шындық пен әділдіктің қажымас жақтаушысы, қайратты күрескері болуы тиіс». Бұл анықтама заманауи түсінікте ұстаздың тек білім беруші емес, сонымен қатар құндылықтарды таратушы, азаматтық позицияны қалыптастырушы, жас ұрпақтың танымдық және моральдық кеңістігін құрушы ретіндегі рөлін көрсетеді. Қазіргі таңда білім берудің мазмұны мен технологиялары тез өзгеріп жатқан кезеңде, ұстаздың кәсіби даярлығы мен жеке қасиеттері тағы да өзекті мәселеге айналып отыр. Білім беру – бұл ұрпақтардың тәжірибесі мен мәдени кодын жеткізудің маңызды механизмі, ал ұстаз – осы үрдісті жүзеге асыратын негізгі субъект. Осыған байланысты, ұстаздық еңбектің қоғамдық маңызы мен оның заманауи білім беру контекстіндегі талаптарын ғылыми тұрғыдан қарастыру өзекті педагогикалық мәселе болып табылады.

Негізгі бөлім

Ұстаздың қоғамдағы рөлі көп қырлы және күрделі болып табылады. Ол білім беру, тәрбиелеу, дамыту және әлеуметтендіру қызметтерін бір уақытта атқарады. Білім берудегі ұстаз тек ақпаратты жеткізуші ретінде ғана емес, сонымен қатар оқушының өздігінен оқу қабілетін дамытушы, оның танымдық белсенділігін қозғаушы ретінде қарастырылады. Жан-Жак Руссоның айтуынша, «ұстаз болу – өз уақытыңды аямау, басқаның бақытын аялау». Бұл ұстаздық қызметтің негізінен альтруистік сипатын көрсетеді, яғни ол жеке мүдделерді емес, оқушының дамуы мен бақытын алдыңғы қатарға қояды.

Қазақ мәдениетінде ұстазға әрдайым жоғары баға берілген. Ұстазды «ата», «ана» деп те атайтын дәстүр бар, бұл оның тәрбиелік рөлі мен отбасылық құндылықтар жүйесіндегі орнын көрсетеді. Дәстүрлі қазақ қоғамында ұстаз тек білім беруші ғана емес, сонымен қатар адамгершілік пен рухани құндылықтарды жеткізуші, жастарды қоғам өміріне дайындаушы болды. Бұл мұра бүгінде де өз мәнін жойған жоқ, бірақ ол жаңа құндылықтар мен технологияларға сәйкес толықтырылуы тиіс.

Ұстаздың кәсіби құзыреттілігі заманауи білім беру талаптарына сәйкес үздіксіз өзгеріп, күрделене түсуде. Қазіргі ұстаз:

1. сабақ берудің дәстүрлі әдістерін және инновациялық педагогикалық технологияларды (интерактивті оқыту, сын тұрғысынан ойлау технологиясы, дистанциялық білім беру элементтерін) меңгеруі керек;
2. оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оқу процесін дифференциалдап, индивидуалдандыра білуі тиіс;
3. оқушылардың мотивациясы мен танымдық қызығушылығын оятатын ортаны құра білуі қажет;
4. оқушылармен, олардың ата-аналарымен, әріптестерімен тиімді қарым-қатынас орната білуі маңызды.

Осы талаптарды орындау үшін ұстаз өзінің кәсіби білімін үздіксіз жетілдіруі, семинарлар мен курстарға қатысуы, ғылыми-әдістемелік әдебиеттермен жұмыс істеуі керек. Әдістемелік жұмыс ұстаздың кәсіби өсуінің маңызды құралы болып табылады. Әдістемелік бірлестіктер, семинарлар, конференциялар тәжірибе алмасуға, жаңа әдістерді меңгеруге және оқу процесін ұйымдастырудың тиімді тәсілдерін табуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ұстаздар өз тәжірибесін мақалалар, баяндамалар, сабақ үлгілері түрінде жариялап, педагогикалық қоғамдастыққа үлес қоса алады. Ұстаздың тәрбиелік функциясы да аса маңызды. Ол оқушылардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға, олардың азаматтық және патриоттық сезімін дамытуға, салауатты өмір салтын насихаттауға тырысады. Қазіргі жастарды тәрбиелеу кезінде ұстаз олардың жас ерекшеліктерін, қоғамдық процестердің өзгеруін және ақпараттық ортаның әсерін ескеруі керек.

Ұстаздың қызметінің жетістігі оның шәкірттерінің табыстарымен бағаланады. Оқушылардың білім сапасы, олимпиадалар мен байқаулардағы жеңістері, сондай-ақ олардың тұлға ретіндегі дамуы – мұның бәрі ұстаздың жұмысының тиімділігінің көрсеткіші болып табылады. Бірақ ұстаздық табыс тек сандық көрсеткіштермен ғана емес, оқушылардың өзін-өзі тануы мен моральдық қасиеттерінің дамуымен де бағалануы тиіс.

Сонымен қатар, ұстаз – бұл білім беру процесіндегі негізгі учаскелердің бірі болып табылатын оқушы-оқытушы-ата-ана үштігінің байланысын қамтамасыз етуші. Отбасымен ынтымақтастық жастардың тәрбиесіндегі маңызды фактор болып табылады. Ата-аналарды білім беру процесіне белсенді тарту арқылы ұстаз оқушының жан-жақты дамуы үшін қолайлы жағдай жасай алады.

Қорытынды. Ұстаздық еңбек – бұл тек кәсіп емес, сонымен қатар жоғары жауапкершілік пен жеке өзін-өзі құрбан етуді талап ететін миссия. Ұстаз – бұл қоғамның рухани және интеллектуалдық саулығын сақтаушы, жаңа буынның бойындағы ұлттық сана мен азаматтық позицияны қалыптастырушы. Әбу Насыр Әл-Фарабидің тұжырымдары заманауи білім беру контекстінде де өз өзектілігін жойған жоқ, олар ұстаздың жоғары моральдық-этикалық қасиеттері мен кәсіби шеберлік талаптарын анықтайды.

Қазіргі заманның шабыттандыратын және қиындықтары бар жағдайында ұстаз қызметі білім беру саласындағы инновацияларды меңгеруді, оқушылардың жеке дамуына көңіл бөлуді, сонымен бірге қоғамдық талаптар мен ұлттық мәндерді ескеруді талап етеді. Тиімді ұстаз тек өз пәнінің маманы ғана емес, сонымен бірге педагог, психолог, тәрбиеші және жастар жетекшісі болуы керек.

Осылайша, ұстаздық еңбек қоғам өмірінде шешуші рөл атқарады, өйткені ол бүгінгі күннің және болашақтың азаматтарын қалыптастырады. Ұстаздарға қойылатын талаптар үнемі өзгеріп, күрделене түссе де, олардың негізгі миссиясы – жастарды білім мен адамгершілікке баулу, оларды өмірге дайындау және олардың ұлттық және адамзаттық құндылықтарды меңгеруіне көмектесу – өзгеріссіз қала береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Әбу Насыр әл-Фараби. Қала мемлекетінің ізгі тұрғындарының көзқарастары. – Алматы: «Қазақ университеті» баспасы, 2010. – 320 б.
2. Руссо Ж.-Ж. Эмиль, немесе тәрбие туралы. – М.: Педагогика, 1981. – 450 с.
3. Жумабаев М. Педагогика. – Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1992. – 288 б.
4. Бейсембіев Қ. Қазақ педагогикасының тарихы. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2002. – 415 б.
5. Hargreaves A., Fullan M. Professional Capital: Transforming Teaching in Every School. – Teachers College Press, 2012. – 240 p.
6. Darling-Hammond L. The Flat World and Education: How America’s Commitment to Equity Will Determine Our Future. – Teachers College Press, 2010. – 394 p.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс]. – URL: https://adisteme.kz/rules.html (қаралған күні: 19.12.2025).