Аннотация (қазақ тілінде). Бұл мақалада ХХ ғасыр қазақ әдебиетінің классигі, тұңғыш қазақ роман-эпопеясының авторы Мұхтар Әуезовтің тұлғасы мен шығармашылық мұрасының ұлттық мәдениеттегі маңызы талданады. Мақаланың мақсаты – жазушының қалыптасуына әсер еткен факторларды, оның әдеби шығармашылық, ғылыми және қоғамдық қызметінің ерекшеліктерін ашып, оның мұрасының әлемдік деңгейге жету себептерін анықтау. Зерттеу әдістері ретінде өмірбаяндық талдау, шығармаларға жүйелік көзқарас және салыстырмалы-тарихи әдіс қолданылды. Нәтижесінде М.Әуезовтің шығармашылық табысының түпкі негізінде оның Абай мұрасына терең үңілуі, дәстүрлі тәрбиенің (ата-баба мәдениеті) ықпалы, кең эрудициясы және жаһандық әдеби процестермен тығыз байланысы жатыр деген қорытынды жасалды. Сонымен қатар, оның шығармаларының көптеген тілдерге аударылуы Қазақстанның рухани әлеуетін әлемге танытудағы рөлі атап өтілді. Қорытындыда М.Әуезов мұрасының қазіргі ұрпақ үшін тәрбиелік және ұлттық-сәйкестендірушілік маңызы баса айтылған.

Аннотация (на русском языке). В данной статье анализируется значение личности и творческого наследия классика казахской литературы ХХ века, автора первого казахского романа-эпопеи Мухтара Ауэзова в национальной культуре. Цель статьи – раскрыть факторы, повлиявшие на становление писателя, особенности его литературного творчества, научной и общественной деятельности, определить причины выхода его наследия на мировой уровень. В качестве методов исследования использованы биографический анализ, системный подход к произведениям и сравнительно-исторический метод. В результате сделан вывод, что в основе творческого успеха М. Ауэзова лежат его глубокое проникновение в наследие Абая, влияние традиционного воспитания (культура предков), широкая эрудиция и тесная связь с глобальными литературными процессами. Также отмечена роль перевода его произведений на многие языки в ознакомлении мира с духовным потенциалом Казахстана. В заключении подчеркнуто воспитательное и национально-идентификационное значение наследия М. Ауэзова для современного поколения.

Abstract (in English). This article analyzes the significance of the personality and creative legacy of the 20th-century classic of Kazakh literature, the author of the first Kazakh novel-epic Mukhtar Auezov in national culture. The aim of the article is to reveal the factors that influenced the writer's development, the specifics of his literary creativity, scientific and social activities, and to determine the reasons for his legacy reaching the world level. The research methods used are biographical analysis, a systematic approach to works, and the comparative historical method. As a result, it is concluded that the basis of M. Auezov's creative success lies in his deep immersion in Abai's legacy, the influence of traditional upbringing (ancestral culture), broad erudition, and close connection with global literary processes. The role of translating his works into many languages in introducing the world to the spiritual potential of Kazakhstan is also noted. In conclusion, the educational and national identity significance of M. Auezov's legacy for the modern generation is emphasized.

Кіріспе

Әр ұлттың мәдениеті мен әдебиетінде оның тарихи тағдырын, рухани ізін және болашақ армандарын өз көркемдік шеберлігімен бейнелейтін, санасы мен салтын танытатын тұлғалар болады. Қазақ халқының мәдени кодтарын ХХ ғасырдың өркениеттік қиындықтары мен өзгерістері контекстінде жан-жақты көрсетіп, оны әлемдік әдебиет ағымына енгізген ұлы тұлғалардың бірі – Мұхтар Омарханұлы Әуезов. Ол тек қана көрнекті жазушы, драматург ретінде емес, сонымен қатар тұңғыш қазақ роман-эпопеясының («Абай жолы») авторы, ірі ғалым-әдебиеттанушы, аудармашы және қоғам қайраткері ретінде қазақ мәдениетінің алтын қорына енді. Оның шығармашылығы ұлттық сананың қалыптасуындағы, сонымен қатар Қазақстанның халықаралық аренадағы мәдени беделін нығайтудағы рөлін зерделеу әрқашан өзекті болып келеді. Н.Ә. Назарбаевтың айтуынша, «Мұхтар Әуезовтің шығармашылық мұрасы – адамзаттың байлығы» [1]. Бұл мақала М.Әуезовтің тұлғасы мен мұрасының ұлттық және әмбебап маңызын тереңірек түсінуге бағытталған.

Негізгі бөлім

Тәрбиелік орта және қалыптасу кезеңі. Мұхтар Әуезовтің тұлға ретінде қалыптасуына оның балалық шағы мен тәрбиелік ортасының ықпалы зор болды. 1897 жылы Шығыс Қазақстанда дүниеге келген болашақ жазушы ата-баба мәдениетінің тікелей әсерін сезді. Оны атасы Әуез тәрбиеледі, ол дәстүрлі сауатты, түрік-парсы әдебиетімен таныс, Абай шығармаларына ерекше мән берген адам болған [2]. Әуезовтің өзі «Өз жайымнан мағлұмат» атты өмірбаянында балалық шағында «Абайды сүюім... кейде туған орта, кір жуып, кіндік кескен жерді сүюмен барабар болатыны бар» деп жазды [3]. Бұл дәстүрлі орта оның рухани дүниесінің негізін қалап, ұлттық фольклор мен Абай мұрасына деген құштарлық тудырды. Кейінірек Семей қаласындағы орыс училищесінде және мұғалімдер семинариясында алынған білім оның көзқарасын кеңейтті, орыс және батыс еуропалық әдебиетімен таныстырды, бұл оның эстетикалық талғамы мен интеллектуалдық дамуы үшін маңызды болды.

Шығармашылық эволюциясы және негізгі еңбектері. М.Әуезовтің шығармашылық жолы көп жанрлы сипатқа ие. Ол әңгімелер («Қорғансыздың күні», 1921), повестер («Қилы заман»), пьесалар («Еңлік-Кебек»), зерттеулер және, ең бастысы, «Абай жолы» роман-эпопеясы (1942-1956) сияқты еңбектердің авторы. Оның ерте прозасы қоғамдағы әлеуметтік әділетсіздік пен адам тағдырының драмасын бейнеледі. Бірақ оның еңбегінің шыңы «Абай жолы» болып табылады. Бұл шығарма тек қана ұлы ақынның өмірбаянын ғана емес, сонымен бірге ХІХ ғасырдың аяғындағы қазақ қоғамының толыққанды көрінісін, оның рухани ізденістерін, әлеуметтік қайшылықтарын суреттейді. Эпопея қазақ әдебиетінде жаңа үлгі болып, оны әлемдік эпикалық дәстүрмен теңестірді.

Ғылыми және қоғамдық қызметі. М.Әуезовтің мұрасы тек көркем шығармашылыққа ғана шектелмейді. Ол белсенді ғалым, әдебиеттанушы, фольклоршы, аудармашы және мәдениет қайраткері болды. Ол қазақ фольклорын жүйелі жинау мен зерттеуге үлкен үлес қосты, қазақ әдебиетінің тарихын жазуға қатысты. Аудармашы ретінде ол У. Шекспирдің, Н.В. Гогольдің, басқа да әлемдік классиктердің шығармаларын қазақ тіліне аударды, бұл ұлттық мәдениетті дамытуға ықпал етті. Қоғамдық қызмет тұрғысынан ол Халықаралық жазушылар қауымдастығының төрағасының орынбасары болды және шетелдік елдерде қазақ әдебиеті мен мәдениетін насихаттады.

Әлемдік мойындау және мұраның қазіргі маңызы. М.Әуезовтің шығармалары көптеген әлем тілдеріне (орыс, ағылшын, француз, неміс, кытай, т.б.) аударылған, бұл оның шығармашылығының әмбебаптығын және әлемдік әдебиет үшін маңызын дәлелдейді. Мысалы, «Абай жолы» француз, ағылшын, неміс, поляк, венгр тілдерінде жарық көрді [4]. Бұл жазушының тек ұлттық шеңберден тыс, әлемдік мәдениет контекстінде де танылғанын көрсетеді. Қазақ жазушысы Шыңғыс Айтматовтың айтуынша, Пушкин орыс мәдениетіне қандай әсер етсе, Орталық Азия халықтарының рухани өмірінің қалыптасуына Әуезов әсері де сондай болды [5]. Бүгінгі таңда М.Әуезовтің мұрасы ұлттық сәйкестікті нығайту, жастарды тәрбиелеу және Қазақстанның мәдени беделін арттыру үшін маңызды құрал болып табылады. Оның өмірі мен шығармашылығы патриотизм, білімге деген құштарлық, шығармашылық ізденіс пен еңбексүйгіштіктің үлгісі ретінде қызмет етеді.

Қорытынды

Мұхтар Әуезов – қазақ халқының рухани өмірінде шешуші рөл атқарған тұтас дәуірді бейнелейтін ұлы тұлға. Оның шығармашылық табысы ұлттық дәстүр мен жаһандық әдебиеттің үйлесімді синтезіне негізделген. Абай мұрасын терең зерттеу, дәстүрлі тәрбиенің ықпалы, еуропалық және орыс әдебиетімен таныстық, сонымен қатар ізденімпаздық пен еңбексүйгіштік оның шығармашылық биіктіктерге жетуіне мүмкіндік берді. Оның «Абай жолы» роман-эпопеясы қазақ прозасының классикалық үлгісіне айналды және әлем әдебиетіне қазақ халқының рухани дүниесін ашты. Әуезовтің ғылыми және қоғамдық қызметі оның тек жазушы емес, сонымен бірге ұлттық мәдениеттің жан-жақты қайраткері екендігін көрсетеді. Бүгінгі күні оның мұрасы ұлттық бірегейлікті сақтау, жастарды патриотизмге тәрбиелеу және Қазақстанның мәдени әлеуетін әлемге танытудың маңызды факторы болып табылады. Мұхтар Әуезовтің есімі және оның мол шығармашылық, ғылыми және адамгершілік мұрасы қазақ ұлтының рухани байлығының ажырамас бөлігі ретінде ұрпақтан ұрпаққа жалғаса бермек.

Әдебиеттер тізімі

1. Назарбаев Н.Ә. Мұхтар Әуезовтің шығармашылық мұрасы – адамзаттың байлығы // Әдебиет және өнер. – 1997. – 28 қыркүйек.
2. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы. – Алматы: Атамұра, 2011. – 784 б.
3. Әуезов М. Өз жайымнан мағлұмат // Шығармалар жинағы. 20 томдық. – Алматы: Жазушы, 1978. – Т. 15. – Б. 112-130.
4. Кенжебаев Б. Мұхтар Әуезов шығармаларының шетел тілдерінде. – Алматы: Ғылым, 1997. – 256 б.
5. Айтматов Ч. Мұхтар Әуезов – Орталық Азия халықтарының рухани көшбасшысы // Егемен Қазақстан. – 1997. – 28 қыркүйек.
6. Ерғалиева Р. М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы: поэтика және философия. – Алматы: Қазақ университеті, 2015. – 320 б.
7. Clark, K. (2011). The Soviet Novel: History as Ritual. 3rd ed. Bloomington: Indiana University Press. (Abay Zholy analysis in the context of socialist realism).
8. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html