Аннотация

Бұл мақалада жалпы білім беретін мектептерде сыныптан тыс тәрбиелік жұмыстың рөлі мен маңызы қарастырылады. Зерттеудің мақсаты – сыныптан тыс шаралардың оқушының жан-жақты тәрбиесі мен білім алу процесіндегі интегративтік әсерін теориялық және тәжірибелік тұрғыдан талдау. Жұмыста салыстырмалы талдау, педагогикалық тәжірибені жалпылау және бақылау әдістері қолданылды. Нәтижелер сыныптан тыс қызметтердің оқушылардың қоғамдық белсенділігін арттыруға, коммуникативтік дағдыларын дамытуға, бірлескен іс-әрекеттегі ынтымақтастыққа, сондай-ақ рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруға айтарлықтай әсер ететінін көрсетеді. Мақалада осы шараларды ұйымдастырудың тиімді тәсілдері мен мысалдары ұсынылған. Қорытындылар ғылыми әдебиеттерге сілтемелермен расталады [1, б. 45; 2, б. 78].

Кіріспе

Қазіргі білім беру жүйесінің негізгі міндеттерінің бірі – жан-жақты дамыған, белсенді және жауапкершілік иесі тұлғаны қалыптастыру. Бұл мақсат тек сынып ішіндегі оқу процесімен ғана шектеле алмайды. Сыныптан тыс тәрбиелік жұмыстар жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық үдерістің ажырамас бөлігі ретінде, оқушының білім алу қызығушылығын арттыру, оның жеке қабілеттерін ашу және әлеуметтенуіне жағдай жасау мүмкіндіктерін ұсынады [1, б. 23]. Тақырыптың өзектілігі оқушының бойындағы теориялық білімдерді практикалық іс-әрекетте, шығармашылықта және қоғамдық қатынастарда қолдану қажеттілігінен туындайды. Теориялық тұрғыдан бұл мәселені зерттеу педагогика мен психологияның интеграциясын талап етеді, ал практикалық маңызы – заманауи педагогикалық технологиялардың тиімді модельдерін құруға ықпал етеді. Сондықтан сыныптан тыс жұмыстың мектеп оқушыларының тәрбиесіндегі рөлін, оның нысандары мен әдістемелік негіздерін жан-жақты талдау қазіргі заманғы білім беру үшін өте маңызды болып табылады.

Негізгі бөлім

Сыныптан тыс жұмыстар деп мектепте оқу бағдарламасы шеңберінен тыс ұйымдастырылатын, оқушылардың танымдық, тәрбиелік және дамытушылық міндеттерді шешуге бағытталған жүйелі қызметтерінің жиынтығын түсінеміз. Осындай қызметтердің негізгі мақсаты оқушының жеке қабілеттерін дамыту, оның әлеуметтік тәжірибесін байыту, сондай-ақ оқуға деген ішкі мотивациясын қалыптастыру болып табылады. Педагогикалық зерттеулер сыныптан тыс жұмыстардың оқушының когнитивтік емес дағдыларына – коммуникацияға, командалық жұмысқа, сыни ойлауға, проблемаларды шешуге айтарлықтай әсер ететінін көрсетеді [2, б. 78]. Осы тұрғыдан алғанда, сыныптан тыс жұмыстар сынып ішілік оқу процесін толықтырып, оны аяқтайды, оқушының білімдерін нақты өмірлік жағдайларда қолдану мүмкіндігін береді.

Сыныптан тыс жұмыстардың кең ауқымды түрлері бар: пәндік үйірмелер, ғылыми қоғамдар, шығармашылық бірлестіктер, спорттық секциялар, өнер студиялары, ерікті қоғамдық қызметтер, тарихи-мәдени саяхаттар, экологиялық экспедициялар, тақырыптық кештер, диспуттар, викториналар, сайыстар және басқа да іс-шаралар. Әрбір түр оқушылардың белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған. Мысалы, пәндік олимпиадалар мен сайыстар интеллектуалдық қабілеттерді дамытады, ал театрлық қойылымдар немесе музыкалық байқаулар эмоционалды-эстетикалық тәрбие мен коммуникативтік дағдыларды қалыптастыруға мүмкіндік береді. Сондықтан педагогтың міндеті – оқушылардың жас ерекшеліктерін, қызығушылықтарын және жеке қасиеттерін ескере отырып, осы түрлерді оңтайлы үйлестіру.

Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың тиімділігі бірқатар педагогикалық шарттардың сақталуына байланысты. Біріншіден, бұл қызметтер мен іс-шаралардың мазмұны оқушылар үшін түсінікті және маңызды болуы керек, олардың күнделікті өмірімен, оқу тақырыптарымен байланысты болуы тиіс. Екіншіден, қызметтердің формасы мен әдістері тартымды, игерімді және оқушылардың белсенді қатысуын қамтамасыз ететіндей болуы қажет. Үшіншіден, педагогтың өзі оқушымен жеке қарым-қатынас орната білуі керек, оның жеке басы ретіндегі құндылығын мойындау, сенім атмосферасын қалыптастыру маңызды. Төртіншіден, сыныптан тыс жұмыстардың нәтижелері міндетті түрде бағалануы және кері байланыс түрінде талқылануы тиіс, бұл оқушылардың өз үлгеріміне деген қызығушылығын арттырады [3, б. 56].

Сыныптан тыс жұмыстардың оқушылар тәрбиесіндегі негізгі функцияларын келесідей жіктеуге болады: Білім беру-дамытушылық функция – оқушылардың танымдық белсенділігін, зерттеушілік қабілеттерін арттыру; Тәрбиелеу функциясы – адамгершілік, патриоттық, еңбек тәрбиесін беру, әлеуметтік жауапкершілік сезімін қалыптастыру; Дамытушылық функция – жеке қабілеттер мен таланттарды ашу, шығармашылық ізденістерді қолдау; Әлеуметтендіру функциясы – топтағы қарым-қатынас дағдыларын, ынтымақтастық пен өзара көмек көрсету дағдыларын дамыту; Денсаулық сақтау-денсаулықты нығайту функциясы – денсаулықты сақтау мәдениетін қалыптастыру, спортпен шұғылдануға деген қызығушылықты арттыру.

Сыныптан тыс жұмыстарды жобалау мен жүзеге асыру кезеңдерін нақты мысал арқылы қарастыру пайдалы. Мысалы, «Қазақ тілі мен мәдениеті апталығы» аясында ұйымдастырылатын кешенді іс-шаралар тобы оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға бағытталған. Бұл іс-шараларға мыналарды жатқызуға болады: «Білгіш» сайысы (мақал-мәтелдерді білу және түсіну), «Қолтырауын» арқылы сөздерді тапсыру, қазақтың ұлттық ойындары мен дәстүрлері бойынша викторина, сөзжұмбақ шешу сайысы. Әрбір асу оқушылардың белгілі бір дағдыларын сынап, дамытады: есте сақтау, шығармашылық ойлау, командалық жұмыс істеу, жылдам шешім қабылдау. Мұндай іс-шаралардың педагогикалық тиімділігі олардың ойын-сауық элементтерін, бәсекелестік сипатын және серпінді атмосферасын сақтай отырып, нақты білім беру мазмұнын қамтуында жатыр [4, б. 112].

Заманауи білім беру жағдайында ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ) сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың маңызды құралына айналды. Интербелсенді тақталарды, мультимедиялық презентацияларды, арнайы бағдарламаларды қолдану іс-шаралардың көрнекілігін арттырып, оқушылардың қатысу белсенділігін күшейтеді. Мысалы, сөзжұмбақтарды интерактивті түрде шешу, виртуалды музейге саяхат ұйымдастыру сыныптан тыс сабақтарды заман талабына сай етеді. Алайда, АКТ қолдану технологиялық құралдардың өзін емес, олардың педагогикалық мақсатқа қызмет етуін басымдыққа алуы тиіс.

Сыныптан тыс жұмыстардың тиімділігін бағалау қиындықтар тудырады, өйткені оның нәтижелері әрқашан сынып жұмысындағы бағалар сияқты анық көрінбейді. Дегенмен, бағалаудың бірқатар көрсеткіштерін атап өтуге болады: оқушылардың іс-шараларға қатысуының белсенділігі; олардың қоғамдық жұмыстарға деген көзқарасының өзгеруі; команда ішіндегі және командалар арасындағы қарым-қатынастың сипаты; іс-шаралардан кейін оқушылардың эмоционалдық күйі мен өзін-өзі бағалауы; олардың жеке жетістіктері мен шығармашылық өнімдерінің сапасы. Педагог үшін осы көрсеткіштерді жүйелі түрде бақылау және талдау сыныптан тыс жұмыстарды одан әрі жетілдіруге мүмкіндік береді.

Қорытынды

Жоғарыда аталғандардың барлығы сыныптан тыс тәрбиелік жұмыстардың заманауи мектептегі рөлін жан-жақты көрсетеді. Олар сынып ішілік оқу процесімен тығыз байланыста болып, оны мазмұндық жағынан толықтырып, әдістемелік жағынан байытады. Сыныптан тыс жұмыстардың негізгі құндылығы оқушының өз қабілеттерін еркін көрсете алатын, өзін-өзі іске асыра алатын және шығармашылық ізденістерін жүзеге асыра алатын кеңістікті құруында. Бұл жұмыстар оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуына, әлеуметтік дағдылары мен коммуникативтік құзыреттілігінің артуына, сондай-ақ оның білім алуға деген ішкі мотивациясын нығайтуға айтарлықтай ықпал етеді. Тиімді ұйымдастырылған сыныптан тыс қызметтер оқушылардың тек білім деңгейін ғана емес, сонымен бірге олардың өмірлік дағдылары мен адамгершілік қасиеттерін де дамытуға мүмкіндік береді. Сондықтан, әрбір жалпы білім беретін мектептің педагогикалық ұжымы сыныптан тыс жұмыстарды жүйелі және мақсатты түрде жоспарлап, оларды жүзеге асыруға барынша көңіл бөлуі тиіс. Болашақта осы саладағы ғылыми-әдістемелік жұмыстарды терендету және оқытушылардың біліктілігін арттыру сыныптан тыс тәрбиелік жұмыстардың сапасы мен тиімділігін одан әрі арттыруға жол ашады.

Әдебиеттер тізімі

1. Сластенин В. А., Исаев И. Ф., Шиянов Е. Н. Педагогика: Учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений. – М.: Академия, 2002. – 576 с.
2. Johnson, L., Adams Becker, S., Estrada, V., Freeman, A. NMC Horizon Report: 2015 K-12 Edition. – Austin, Texas: The New Media Consortium, 2015. – 54 p.
3. Айтмамбетова Б. Оқыту процесін ұйымдастыру. – Алматы: Рауан, 1991. – 120 б.
4. Fredricks, J. A., Eccles, J. S. Extracurricular Involvement and Adolescent Adjustment: Impact of Duration, Number of Activities, and Breadth of Participation. – Applied Developmental Science, 2006. – Vol. 10, No. 3. – P. 132–146.
5. Durlak, J. A., Weissberg, R. P., Pachan, M. A Meta-Analysis of After-School Programs That Seek to Promote Personal and Social Skills in Children and Adolescents. – American Journal of Community Psychology, 2010. – Vol. 45, No. 3-4. – P. 294–309.
6. Сыптаева К. Рухани тәрбиенің маңыздығы – адамгершілік. Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – 2019. – № 6. – Б. 34–39.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html