Аннотация (қазақ тілінде): Бұл мақалада салауатты өмір салтының (СӨС) ұғымы, қазіргі қоғамдағы өзектілігі, оны қалыптастырудың негізгі элементтері мен жолдары қарастырылады. Мақаланың мақсаты – темекі шегу, бұрыс тамақтану, дене қызметінің жетіспеушілігі сияқты зиянды факторлардың адам денсаулығына тигізетін салдарын ғылыми тұрғыдан ашып, жас ұрпақтың сауықтыру мәдениетін дамытудың тиімді бағыттарын ұсыну. Зерттеуде деректерді талдау, салыстырмалы-сапалық талдау, ғылыми әдебиеттер мен халықаралық тәжірибелерді талдау әдістері қолданылды. Нәтижелер көрсеткендей, адамның жалпы денсаулығының 50-60%-ы оның өмір салтына тәуелді. Қорытындыда СӨС-ты жас ұрпақтың әлеуметтік дамуы мен ұлттық болашақтың қамтамасыз етілуінің стратегиялық факторы ретінде тәрбиелеудің маңыздылығы атап өтілген.

Аннотация (на русском языке): В данной статье рассматривается понятие здорового образа жизни (ЗОЖ), его актуальность в современном обществе, основные элементы и пути его формирования. Цель статьи – с научной точки зрения раскрыть последствия для здоровья человека таких вредных факторов, как курение, неправильное питание, недостаток физической активности, и предложить эффективные направления развития оздоровительной культуры молодого поколения. В исследовании использованы методы анализа данных, сравнительно-качественного анализа, анализа научной литературы и международного опыта. Результаты показывают, что 50-60% общего здоровья человека зависит от его образа жизни. В заключении подчеркнута важность воспитания ЗОЖ как стратегического фактора социального развития молодого поколения и обеспечения национального будущего.

Кіріспе

Қазіргі заманғы қоғам өмір сапасы мен ұзақ, белсенді өмір сүрудің маңызын түсінудің жаңа сатысына көшіп отыр. Бұл жағдайда салауатты өмір салты (СӨС) тек жеке адамның денсаулық жағдайын ғана емес, сонымен бірге бүкіл ұлттың мәдени және әлеуметтік-экономикалық әлеуетін айқындайтын стратегиялық мәнге ие болды. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың атап өткендей, «дені сау сәби халықтың болашағы, Отанының сенімді тірегі». «Қазақстан-2030» стратегиясында да зиянды әдеттермен күрес пен сауықтырудың маңыздылығы баса айтылған. Жаңа технологиялардың таралуы, қозғалыс белсенділігінің төмендеуі, тұрақсыз азық-түлік сапасы зиянды әдеттердің, соның ішінде темекі шегу мен гиподинамияның өсуіне себепші болып отыр. Бұл факторлар жас ұрпақтың денсаулық күйін төмендетіп, елдің гуманитарлық дамуына тікелей қауіп төндіреді. Осыған байланысты СӨС-ты насихаттау және қалыптастыру жас ұрпақты тәрбиелеудің өзекті міндеттерінің біріне айналып отыр. Бұл мақалада СӨС-тың негізгі құрамдас бөліктері, оның денсаулыққа әсері, сондай-ақ оны қалыптастырудың тиімді жолдары ғылыми тұрғыдан талданады.

Негізгі бөлім

Салауатты өмір салты – бұл денсаулықты сақтауға және нығайтуға бағытталған жеке және қоғамдық іс-әрекеттердің, қылықтар мен әдеттердің жиынтығы. Бұл тек аурудың болмауы ғана емес, физикалық, психикалық және әлеуметтік жақсылықтың толық күйі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) деректері бойынша, адам денсаулығының 50-60%-ы оның өмір салтына тәуелді [1]. Бұл көрсеткіш дұрыс тамақтану, жеткілікті физикалық белсенділік, зиянды әдеттерден аулақ болу және жан саулығын қолдау сияқты факторлардың маңызын айқын дәлелдейді.

Темекі шегу бүгінгі таңдағы СӨС-қа қарсы негізгі қауіптердің бірі болып табылады. Темекі түтіні 7000-нан астам химиялық қосылыстарды, оның ішінде 70-тен астам канцерогендік заттарды қамтиды. Статистика бойынша темекі улануынан жер шарында жыл сайын шамамен 8 миллион адам қайтыс болады, оның 1,2 миллионы темекі түтініне өз еркімен емес (пассивті) ұшырағандарды құрайды [2, б. 45]. Никотин өте құмарлықты тудыратын психоактивті зат болып табылады, бұл оны тастауды өте қиын етеді. Темекі шегу стенокардия, миокард инфарктісі, өкпе ісігі, созылмалы обструктивті өкпе ауруының даму қаупін он есеге дейін арттырады. Жасөспірімдер арасында темекі шегудің таралуы ерекше алаңдатады, өйткені олардың организмі зиянды әсерлерге аса сезімтал.

Дұрыс тамақтану – салауатты өмір салтының тағы бір іргетасы. Заманауи адамның рационы жиі көп калориялы, бірақ биологиялық белсенді заттарға кедей тағамдарға байланысты. Бұл семіздік, қант диабеті, жүрек-қан тамырлары жүйесінің ауруларының эпидемиясына әкеліп соқтырды. ДДСҰ күніне кем дегенде 400 грамм жеміс-көкөністі тұтынуды ұсынады. Дұрыс тамақтану денені қажетті энергиямен қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар иммунитет жүйесін нығайтады, ақыл-ой белсенділігін жақсартады [3].

Дене шынықтыру мен тұрақты физикалық белсенділік денсаулықты сақтаудың ажырамас бөлігі болып табылады. Тәулігіне кем дегенде 30 минут орташа қарқынды дене белсенділігі жүрек-тамыр жүйесінің қызметін жақсартады, семіздіктен сақтандырады, қант деңгейін реттеп, психикалық жағдайды жақсартады. Гиподинамия – дене қозғалысының жеткіліксіздігі – әлемдегі өлімнің негізгі себептерінің төртіншісі ретінде саналады. Жас ұрпақ арасында спортпен және белсенді демалыс түрлерімен айналысу мәдениетін дамыту аса маңызды.

Салауатты өмір салты тек физикалық аспектілермен шектелмейді. Психогигиена – стресті басқару, жеткілікті ұйқы, позитивті ойлау да денсаулықтың маңызды факторлары болып табылады. Тұрақты стресс иммунитетті төмендетіп, жүрек-қан тамырлары және асқорыту жүйелерінің ауруларын туғыза алады. Сондықтан, жан саулығын қолдау да СӨС-тың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.

Жас ұрпақ арасында салауатты өмір салтын қалыптастыру мектептерде, отбасыларда және жастар саясаты тұрғысынан жүйелі жұмысты талап етеді. Бұл жерде әдістемелік тәсілдердің тиімділігі аса маңызды. Тек зиянды әдеттердің зардаптары туралы қорқыту ғана емес, сонымен бірге белсенді өмір салтының артықшылықтарын көрсету, жастардың қызығушылығын тудыратын альтернативті іс-шараларды (спорт секциялары, туристік клубтар, денсаулық тақырыптары бойынша форумдар) ұсыну қажет. Мысалы, Финляндияда жүргізілген сауықтыру бағдарламалары темекі шегудің деңгейін 20 жыл ішінде айтарлықтай төмендетті, бұл жүйелі түрде және кешенді тәсілдің тиімділігін көрсетеді [4].

Қазіргі ақпараттық технологияларды пайдалану да СӨС-ты насихаттаудың тиімді құралы болып табылады. Денсаулықты бақылауға арналған мобильді қосымшалар, фитнес-браслеттер, дұрыс тамақтану мен жаттығулар туралы онлайн-курстар жеке тұлғаға бағдарланған тәсілді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Алайда, цифрлық ресурстарды пайдалану денсаулық туралы ақпаратты сыни талдау дағдыларын дамытумен қатар жүруі тиіс.

Қорытынды

Салауатты өмір салты – бұл адам өмірінің ұзақтығы мен сапасын, жеке тұлғаның дамуы мен бүкіл қоғамның гуманитарлық әлеуетін айқындайтын күрделі әлеуметтік-мәдени құбылыс. Ғылыми зерттеулер денсаулықтың жартысынан астамы нақты өмір салтына байланысты екенін дәлелдейді, бұл темекі шегу, бұрыс тамақтану және гиподинамия сияқты зиянды факторлармен күрестің маңыздылығын көрсетеді.

Жас ұрпақты салауатты өмір салтына тәрбиелеу мектеп, отбасы және мемлекет деңгейінде кешенді тәсілді талап етеді. Бұл процестің тиімділігі тек ақпаратты берумен шектелмейді, ол жастардың белсенділігін арттыратын, олардың қызығушылығы мен мұқтаждықтарын ескеретін және жақсы әдеттерді қалыптастыратын ортаны жасауға бағытталуы керек.

Нәтижесінде, салауатты өмір салтын насихаттау және қалыптастыру жеке тұлғаның дамуының ғана емес, сонымен бірге елдің болашақтағы бәсекеге қабілеттілігі мен әлеуметтік-экономикалық табыстылығының негізгі шарттарының бірі болып табылады. Сау, білімді және белсенді жастар – бұл Қазақстан Республикасының күрделі даму стратегиясын іске асырудың сенімді кепілі.

Әдебиеттер тізімі

1. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы. Адам денсаулығына әсер ететін факторлар туралы есеп. – Женева: ДДСҰ баспасы, 2021. – 78 б.
2. Михайлова С.А. Темекі шегудің эпидемиологиясы және алдын алу: Моноғрафия. – М.: Медицина, 2020. – 256 б.
3. Бекенова А.Т. Дұрыс тамақтану негіздері: Оқу құралы. – Алматы: «Қазақ университеті», 2019. – 180 б.
4. Puska P. et al. The North Karelia Project: 30 years successfully preventing chronic diseases // Diabetes Voice. – 2008. – Vol. 53. – Special Issue. – P. 26-29.
5. Кенжебаева Г.М. Жас ұрпақты салауатты өмір салтына тәрбиелеу: педагогикалық аспектілер. // «Қазақстан мектебі» журналы. – 2022. – №5. – Б. 45-51.
6. World Health Organization. Global action plan on physical activity 2018–2030: more active people for a healthier world. – Geneva: WHO Press, 2018. – 104 p.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс]. – URL: https://adisteme.kz/rules.html (қаралған күні: 19.12.2025).