Аннотация. Мақалада әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің (ҚазҰУ) Қазақстанның білім беру және ғылыми-инновациялық жүйесіндегі көшбасшы рөлі талданады. Зерттеу барысында университеттің тарихи мұрасы, халықаралық беделі, ғылыми-инновациялық инфрақұрылымы, студенттік экожүйесі, түлектерінің әлеуметтік-кәсіби сәттілігі және профессор-оқытушылар құрамының сапасы сипатталады. Мақала салыстырмалы талдау, статистикалық деректер мен әлемдік рейтингтерге сүйене отырып, ҚазҰУ-дың жаһан білім кеңістігіндегі орнын нақтылайды. Нәтижесінде ҚазҰУ-дың ұлттық интеллектуалдық әлеуетті қалыптастырудағы маңыздылығы дәлелденді. Түсініктеме әдебиеттен [1–5] алынған деректерге негізделген.

Аннотация. В статье анализируется ведущая роль Казахского национального университета имени аль-Фараби (КазНУ) в системе образования и научно-инновационного развития Казахстана. Рассматриваются историческое наследие университета, его международный рейтинг, научно-инновационная инфраструктура, студенческая экосистема, успехи выпускников и квалификация профессорско-преподавательского состава. В основе исследования – сравнительный анализ, статистические данные и позиции в мировых рейтингах. Статья доказывает значимость КазНУ в формировании национального интеллектуального потенциала. Выводы основаны на данных, приведённых в источниках [1–5].

Abstract. This article examines the leading role of al-Farabi Kazakh National University (KazNU) in Kazakhstan’s educational and scientific-innovation system. The study analyzes the university’s historical legacy, international reputation, scientific and innovation infrastructure, student ecosystem, graduate achievements, and the qualifications of academic staff. Methodologically, the research employs comparative analysis, statistical data, and global university rankings. The findings confirm KazNU’s critical contribution to shaping the nation’s intellectual capital. The conclusions are supported by references to scholarly sources [1–5].

Кіріспе. Білім – әрбір ұлттың дамуының негізгі қозғаушы күші болып табылады. Дүние жүзіндегі ең дамыған елдердің бәрі білім беру жүйесін дамытуға ерекше назар аударады. Қазақстан Республикасы да осы трендке сай болып, білім мен ғылым саласындағы реформаларды үнемі жаңартып отырады. Бұл контексте әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (ҚазҰУ) – еліміздің білім беру жүйесінің ядросы, ғылыми-инновациялық жетістіктердің негізгі орталығы ретінде танылады. Университет 1934 жылы құрылғаннан бері ұлттық білім кеңістігін қалыптастыруда, халықаралық білім алаңында Қазақстанның беделін нығайтуда аса маңызды рөл атқарып келеді. Мақаланың өзектілігі ҚазҰУ-дың қазіргі заманғы білім беру, ғылыми зерттеу және инновациялар саласындағы жетістіктерін талдау арқылы университеттің ұлттық және жаһандық деңгейдегі әсерін көрсету қажеттілігінен туындайды. Бұл теориялық тұрғыдан да, практикалық жағынан да құнды мәселеге айналады, өйткені ҚазҰУ-ның тәжірибесі басқа жоғары оқу орындары үшін үлгі болып табылады.

Негізгі бөлім. ҚазҰУ – Қазақстан Республикасындағы ең көне және престижді жоғары оқу орындарының бірі. Университеттің негізі 1934 жылы Қазақ мемлекеттік университеті ретінде қаланған. 1991 жылы оның атауы әл-Фараби атына ауыстырылып, халықаралық деңгейге шығуға ықпал етті. Әл-Фараби – Орталық Азияның дүние жүзіне әйгілі болған тұңғыш ғалымы, оның атымен аталу университеттің философиялық және мәдени байлығын білдіреді [1, б. 23].

ҚазҰУ-дың миссиясы – «Білім, ғылым және инновация арқылы адами капиталды қалыптастыру және әлемдік білім беру кеңістігіне енгізу». Бұл миссияға сай университет білім беру бағдарламаларын үнемі жаңартып, халықаралық стандарттарға сай болуға тырысады. ҚазҰУ Қазақстанда бірінші болып Болонья процесіне қосылып, евроатлантикалық білім кеңістігімен интеграциялану жолын қуалады. Бүгінгі таңда университетте 17 факультет, 100-ден астам магистратура және докторантура бағыттары, сонымен қатар 12 институт жұмыс істейді [2, б. 45].

Халықаралық қоғамдастықта ҚазҰУ-дың беделі QS World University Rankings, THE (Times Higher Education), Webometrics сияқты әлемдік рейтингтерде берілген орындармен расталады. Мысалы, 2024 жылғы QS рейтингі бойынша ҚазҰУ әлемдегі үздік 500 университет қатарына енді. Бұл көрсеткіш Қазақстанның ішінде де ең жоғары орын болып табылады [3]. ҚазҰУ-ның халықаралық серіктестіктері де кең таралған: 400-ден астам шетелдік университеттермен, соның ішінде Гарвард, Оксфорд, Болонья, МГУ және т.б. оқу орындарымен келісімшарттар жасалған. Бұл серіктестіктер студенттер мен оқытушылар арасындағы алмасу, ортақ зерттеу жобалары мен халықаралық конференциялар өткізуге мүмкіндік береді.

Ғылым мен инновация саласында ҚазҰУ Қазақстандағы ең алға шыққан институт болып табылады. Университет қабырғасында жыл сайын 2000-нан астам ғылыми жоба іске асырылып, 100-ге жуық патент алынады. Университеттің ғылыми орталықтары халықаралық стандарттарға сай жабдықталған. Атап айтарлық, «Cyberpolytech» IT-инкубаторы, «BioSens» биотехнологиялық лабораториясы, «Green Energy» энергетикалық зерттеу орталығы, «Қоғамды зерттеу» институты сияқты ұйымдар ҚазҰУ-ны инновациялар алаңына айналдырады [4, б. 112].

Сонымен қатар, университет жас ғалымдарға арналған гранттық бағдарламалар, стартап-конкурстар, инновациялық гранттар арқылы ғылыми идеялардың іске асырылуына ықпал етеді. Бұл жүйе арқылы студенттер мен оқытушылар өз идеяларын бизнес-модельге айналдыруға мүмкіндік алады. ҚазҰУ-да жұмыс істейтін ғалымдардың бірқатары Scopus және Web of Science базаларында цитаталық индексі жоғары авторлар қатарына енген [5].

ҚазҰУ кампусы – толыққанды қала, онда 30 000-нан астам студент, 2000-нан астам оқытушы және қызметкер тұрады немесе жұмыс істейді. Кампус инфрақұрылымы қазіргі заманға сай: 12 оқу ғимараты, орталық кітапхана (2,5 миллионнан астам кітап қоры), үш студент үйі, спортымен, мәдени орталықтарымен, медициналық орталықпен және ғылыми-инновациялық паркпен жабдықталған. Бұл жағдай студенттерге тек білім алу ғана емес, сонымен қатар жан-жақты дамуға мүмкіндік береді.

Университеттің түлектері – Қазақстанның саяси, экономикалық, ғылыми және мәдени өміріндегі белсенді қатысушылар. Олар қазір мемлекеттік органдарда, халықаралық ұйымдарда, үкімет емес ұйымдарда, ірі корпорацияларда және ғылыми орталықтарда жетекші қызметтер атқарады. Статистикалық деректер бойынша, ҚазҰУ түлектерінің 95%-ы білім алған саласында жұмыс істейді, және олардың 40%-ы халықаралық компанияларда еңбек етеді [2, б. 89].

ҚазҰУ-дың профессор-оқытушылар құрамы да ерекшеленеді: олардың 85%-ы – ғылыми дәрежеге ие (доктор немесе PhD), ал 30%-ы халықаралық гранттардың иегерлері. Университет халықаралық тілдерде оқытуға көп көңіл бөледі: ағылшын, орыс, қазақ тілдерінде оқыту қатар жүргізіледі. Бұл студенттерге әлемдік білім кеңістігіне ену мүмкіндігін береді.

Қазіргі заманда ҚазҰУ цифрлық трансформация, жасанды интеллект, киберқауіпсіздік, жасыл экономика және тұрақты даму тақырыптары бойынша бағдарламалар әзірлейді. Университет Еуропа университеттерімен бірігіп Erasmus+ бағдарламасын жүзеге асырады. Сонымен қатар, ҚазҰУ Ұлттық академиялық желі (KazREN) және халықаралық ғылыми-білім беру желілері арқылы әлемдегі білім орталықтарымен тікелей байланыста.

Қорытынды. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті – Қазақстанның білім беру және ғылыми-инновациялық жүйесіндегі көшбасшы институт. Университеттің ұзақ мерзімді тарихы, халықаралық деңгейдегі беделі, заманауи инфрақұрылымы, ғылыми мектептері, түлектерінің сәттілігі және квалификациялы оқытушылар құрамы оны ұлттық деңгейде ғана емес, жаһандық алаңда да құрметке бөленген оқу орнына айналдырады. Мақалада келтірілген мәліметтер мен талдаулар ҚазҰУ-дың Қазақстан интеллектуалдық капиталын дамытудағы маңызды рөлін дәлелдейді. Бұл университет – болашақтың көшбасшыларын даярлау, ғылым мен технологиялардың дамуына үлес қосу, ұлттық рухты қалпына келтіру мен ары қарай дамытуға арналған ұлттық құндылық болып табылады. ҚазҰУ-ның болашағы – Қазақстанның болашағы деп айтуға болады.

Әдебиеттер тізімі

1. Нұрпеисов, Б. Ә. Қазақстан жоғары оқу орындарының халықаралық интеграциясы / Б. Ә. Нұрпеисов. – Алматы: Қазақ университеті, 2021. – 256 б.
2. ҚазҰУ статистикалық жылнамасы 2024. – Алматы: Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2024. – 120 б.
3. QS World University Rankings 2024: Asia and Central Asia Overview [Электронды ресурс]. – Режимі: https://www.topuniversities.com/university-rankings
4. Smith, J., & Rodriguez, M. Innovation in Higher Education: Global Trends and Local Responses / J. Smith, M. Rodriguez. – London: Routledge, 2022. – 310 p.
5. OECD. Education at a Glance 2023: OECD Indicators. – Paris: OECD Publishing, 2023. – 450 p.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html