Аннотация (қазақ тілінде): Бұл мақала қазіргі қазақстандық қоғамдағы ұстаздың (педагогтың) мәртебесін зерттеуге арналған. Зерттеудің мақсаты – заманауи әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен білім беруді трансформациялау контекстінде педагог лауазымының құндылықтық сипатын, оған әсер ететін факторларды және оны көтерудің жолдарын талдау. Жұмыста салыстырмалы талдау, тарихи-логикалық әдіс, құжаттар мен статистикалық деректерді талдау әдістері қолданылды. Нәтижесінде ұстаз мәртебесінің күрделі, көп қырлы феномен екендігі, оған материалдық-экономикалық, әлеуметтік-мәдени және кәсіби-білімдік факторлардың кешенді әсер ететіндігі анықталды. Қорытындыда педагог мәртебесін тек заңнамалық түрде емес, оның қоғамдағы нақты әлеуметтік рөлі мен танымдық капиталын арттыру арқылы көтерудің маңыздылығы көрсетілген. Мақалада формулалар қолданылмаған. Әдебиетке сілтемелер мәтінде көрсетілген.

Аннотация (на русском языке): Данная статья посвящена исследованию статуса учителя (педагога) в современном казахстанском обществе. Цель исследования – проанализировать ценностную характеристику педагогической профессии в контексте современных социально-экономических условий и трансформации образования, факторы, влияющие на неё, и пути её повышения. В работе использованы методы сравнительного анализа, историко-логический метод, анализ документов и статистических данных. В результате установлено, что статус учителя является сложным, многогранным феноменом, на который комплексно влияют материально-экономические, социально-культурные и профессионально-образовательные факторы. В заключении показана важность повышения статуса педагога не только законодательно, но и через усиление его реальной социальной роли и когнитивного капитала в обществе. В статье не используются формулы. Библиографические ссылки даны в тексте.

Abstract in English: This article is devoted to the study of the status of a teacher (pedagogue) in modern Kazakh society. The aim of the research is to analyze the value characteristics of the teaching profession in the context of modern socio-economic conditions and the transformation of education, the factors influencing it, and ways to enhance it. The work employs methods of comparative analysis, historical-logical method, analysis of documents and statistical data. As a result, it was found that the status of a teacher is a complex, multifaceted phenomenon, influenced by a combination of material-economic, socio-cultural, and professional-educational factors. The conclusion highlights the importance of raising the status of a teacher not only legislatively but also by strengthening his/her real social role and cognitive capital in society. The article does not use formulas. Bibliographic references are provided in the text.

Кіріспе. Ұстаз мәртебесі – әр қоғамның даму деңгейі мен мәдениетін анықтайтын негізгі индикаторлардың бірі болып табылады. Білім берудің жаһандық трансформацияға ұшырап, «4К» моделі (креативтілік, сыни ойлау, коммуникация, ынтымақтастық) алға қойылған заманауи кезеңде ұстаздың рөлі тек білім берушіден гөрі, мотиватор, тьютор және инновация тасушысына айналуда [1, б. 23]. Бұл өзгеріс оның әлеуметтік мәртебесіне де жаңа талаптар мен көзқарастарды тудырады. Тақырыптың өзектілігі Қазақстанның білім беру жүйесін жаңғырту стратегиясы мен қоғамның гуманитарлық дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ету міндетімен тікелей байланысты. Теориялық маңыздылығы – педагог мәртебесін әлеуметтанулық, психологиялық және педагогикалық аспектілерден кешенді түрде қарастыру қажеттілігінде, ал практикалық маңыздылығы – сапалы білім беруге жету және жаңа буынды тәрбиелеу үшін мұғалім қызметінің престижін арттырудың нақты механизмдерін әзірлеуде жатыр.

Негізгі бөлім. Ұстаз мәртебесі деп жеке адам ретінде педагогтың қоғамдағы орнын, оның қызметіне деген құрмет пен мойындауды, сондай-ақ оның материалдық жағдайын, заңдық құқықтары мен кәсіби өзін-өзі дамыту мүмкіндіктерін жинақтайтын кешенді категорияны түсінеміз. Бұл мәртебеге үш негізгі фактор топтары әсер етеді: экономикалық (еңбекақы, әлеуметтік жағдай), әлеуметтік-мәдени (қоғамдық пікір, дәстүр, отбасылық құндылықтар) және кәсіби-білімдік (біліктілік деңгейі, үздіксіз білім алу, инновациялық әдістерді меңгеру).

Қазіргі жағдайда Қазақстанда педагог мәртебесін көтеру мемлекеттік деңгейдегі маңызды міндет ретінде қарастырылады. «Педагог мәртебесі туралы» Заңның қабылдануы бұл бағыттағы ірі қадам болды. Алайда, статистикалар мен сауалнамалар көрсеткендей, мәртебені тек заңдар арқылы арттыру мүмкін емес [2, б. 56]. Еңбекақы деңгейінің өсуі маңызды болса да, бұл жеткіліксіз. Халықаралық салыстырмалы зерттеулер (мысалы, TALIS – Халықаралық оқыту және оқыту зерттеуі) көрсеткендей, жоғары мәртебелі жүйелерде мұғалімдер өздерін кәсіби автономия иелері ретінде сезінеді, оларға әдіснамалық таңдау еркіндігі беріледі және қоғам олардың еңбегін жоғары бағалайды [3, p. 89].

Қазіргі ұстазға қойылатын талаптар айтарлықтай өзгерді. Енді ол тек білім беріп қана қоймай, оқушының жеке дамуына ынталандырушы ретінде әрекет етуі, цифрлық білім беру ортасында басқарушылық қабілеттерін көрсетуі, сыни ойлау мен шығармашылықты дамытуы тиіс. Бұл оның кәсіби құзіреттіліктерін үнемі жаңартуын талап етеді. Аталған «KAHOOT», «Quizlet» сияқты интерактивті платформаларды пайдалану оқыту сапасын арттыруға ықпал етсе де, бұл мұғалімнің рөлін одан әрі күрделендіреді.

Ұстаз мәртебесіне әсер ететін мәселелердің бірі – қоғамдағы кеңестік дәуірден қалған кейбір стереотиптер. Кейде педагог мамандығы «қалдырмайтын» немесе табысты емес мамандық ретінде қарастырылады, әсіресе жас ұрпақ арасында. Бұл проблемаларды шешу үшін мектепке дейінгі және мектеп кезеңіндегі балаларға ұстаздың қоғам үшін маңыздылығын көрсететін жүйелі жұмыс қажет. Сондай-ақ, медиа кеңістікте педагог бейнесін ондайту, олардың кәсіби жетістіктерін насихаттау маңызды.

Ұстаз мәртебесін көтерудің басты шарттарының бірі – олардың кәсіби дамуына шынайы инвестиция салу. Бұл тек курстарға қатысуды ғана емес, сонымен қатар халықаралық тәжірибе алмасуға, ғылыми-әдістемелік жұмыстарға қатысуға мүмкіндік беретін жағдайларды құруды қамтиды. Жоғары білікті маман ретінде мұғалімнің қоғамдық пікір қалыптастыруға белсенді қатысуы, білім беру саясаты туралы пікірталасқа енуі де оның әлеуметтік беделін арттырады.

Халықаралық тәжірибеге назар аударсақ, Финляндия, Сингапур сияқты білім беруде жетекші елдерде ұстаз мәртебесі өте жоғары. Бұл тек жоғары жалақымен емес, сонымен қатар мұғалімді дайындау жүйесінің тандаулылығы (тек ең үздік үлестіктер қабылданады), оларға берілетін кең автономия және қоғамның білім беруге деген жоғары сенімімен түсіндіріледі [4, p. 112]. Қазақстан үшін бұл тәжірибеден білім беру мамандығына қызығушылықты арттыру, педагогикалық ЖОО түлектерінің сапасын көтеру және мектеп басшылары мен мұғалімдерге көбірек құзырет беру сияқты маңызды сабақтар бар.

Соңғы онжылдықта қазақстандық мұғалімдердің қызметіне жаңа талаптар пайда болды: сыни ойлауды дамыту, проектик оқытуды енгізу, инклюзивті білім беру принциптерін меңгеру. Бұл талаптар мұғалімнің кәсіби портретын өзгертеді және оның әлеуметтік-мәдени капиталын арттыруға мүмкіндік береді, егер олар мемлекет пен қоғамның тиісті қолдауына ие болса.

Қорытынды. Қорытындылай келе, қазіргі қоғамдағы ұстаз мәртебесі – бұл тек экономикалық көрсеткіштермен шектелмейтін, әлеуметтік-мәдени және кәсіби-педагогикалық өлшемдерді қамтитын күрделі құбылыс екенін айтуға болады. Оны көтеру үшін кешенді тәсіл қажет: материалдық ынталандыруды нығайтумен бірге мұғалімнің кәсіби автономиясын кеңейту, оның қоғамдық-мәдени өмірге қатысу деңгейін арттыру, білім беру мамандығының имиджін жанғырту және педагогикалық білім беру жүйесінің сапасын түбегейлі жақсарту. Педагог тек бағдарламаны орындаушы емес, білім беру процесінің негізгі субъектісі, жаңашыл және әлеуметтік жауапты маман ретінде танылуы тиіс. Тек осы жағдайда ғана ұстаз шынайы жоғары мәртебеге ие бола алады, бұл өз кезегінде елдің білім беру сапасының өсуіне және адам капиталының нығаюына айтарлықтай ықпал етеді. Болашақ зерттеулер педагог мәртебесінің нақты көрсеткіштерін мониторингілеуге және оны арттырудың тиімді механизмдерін әзірлеуге бағытталуы керек.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының «Педагог мәртебесі туралы» Заңы. – Астана, 2022.
2. Әбілқасова Г.К. Қазақстандағы білім беру саясаты: өзекті мәселелер мен даму тенденциялары. – Алматы: Қазақ университеті, 2021. – 178 б.
3. OECD. TALIS 2018 Results (Volume I): Teachers and School Leaders as Lifelong Learners. – Paris: OECD Publishing, 2019. – 220 p.
4. Sahlberg P. Finnish Lessons 2.0: What Can the World Learn from Educational Change in Finland? – 2nd ed. – New York: Teachers College Press, 2015. – 264 p.
5. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» Стратегиясы: жаңа саяси бағыт. – Астана, 2012.
6. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің ресми сайтынан алынған статистикалық деректер. – 2023 ж.
7. Hargreaves A., Fullan M. Professional Capital: Transforming Teaching in Every School. – New York: Teachers College Press, 2012. – 240 p.
8. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html