Аннотация.

Бұл мақала педагогтың кәсіби дамуының негізгі критерийлерін және оларды бағалаудың заманауи тәсілдерін қарастырады. Зерттеудің мақсаты – педагогтың кәсібилік деңгейін объективті түрде анықтауға мүмкіндік беретін критериалдық модельді талдау және ұсыну. Мақалада талдау, жалпылау, салыстыру сияқты ғылыми әдістер қолданылады. А.К. Маркованың классификациясы негізінде кәсіби дамудың объективті, субъективті, нәтижелік және шығармашылық критерийлері анықталады. Сондай-ақ, заманауи білім беру контекстінде педагог құзыреттілігінің мазмұны, оқытудың инновациялық технологияларын (сыни ойлау, АКТ, жобалау) меңгеру қажеттілігі қарастырылады. Автор педагогтың кәсіби дамуы мен оқушылардың білім нәтижелерінің сапасы арасындағы тікелей байланысты көрсетеді. Қорытындыда педагог қызметін кешенді бағалаудың жүйелі тәсілі білім беру сапасын арттырудың негізгі факторы ретінде ұсынылады.

Кіріспе

Қазіргі білім беру жүйесінің өзгеруі мен дамуы педагогтың кәсіби қызметіне қойылатын талаптардың өсуіне әкеліп соқты. Жаңа ұрпақты тәрбиелеу және оқыту педагогикалық шеберліктің, үздіксіз өзін-өзі жетілдірудің жоғары деңгейін талап етеді. Педагогтың кәсіби дамуы оның білімі мен дағдыларының жүйелі өсу процесі ретінде қарастырылады. Бұл процесті бағалау және басқару үшін нақты, объективті критерийлер жүйесі қажет. Мақаланың өзектілігі кәсіби құзыретті педагог кадрларын даярлау мен қолдау мәселелерін шешудің бір тетігі ретінде заманауи критериалдық модельдерді іздеу қажеттілігімен байланысты. Тақырыптың теориялық маңыздылығы педагог кәсібилігінің құрылымы мен даму заңдылықтарын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Практикалық құндылығы білім беру ұйымдары мен мұғалімдердің өздері үшін кәсіби өсу бағыттары мен бағалау әдістерін нақтылауға қызмет етеді.

Негізгі бөлім

Педагогтың кәсіби дамуы – бұл күрделі, көп қырлы процесс. Оны бағалаудың дәстүрлі тәсілдері негізінен формальды көрсеткіштерге (жұмыс тәжірибесі, білім алу дәрежесі) сүйенсе, заманауи тәсіл педагогтың қызметінің тиімділігі мен сапасына, оның білім беру процесіне тигізетін шынайы әсеріне назар аударады. Педагогикалық кәсібилікті зерттеген ғалым А.К. Маркова кәсіби дамудың төрт топ критерийлерін ажыратады [1, б. 67-72].

Біріншісі, объективті критерийлер. Бұл педагогтың қызметінің сыртқы, өлшенетін нәтижелері. Оларға мыналар жатады: оқушылардың білім сапасы (емтихан нәтижелері, олимпиадалардағы жетістіктері); педагогтың әлеуметтік-педагогикалық белсенділігі (әдістемелік жарияланымдар, ғылыми жобаларға қатысу, инновациялық тәжірибені тарату); педагогикалық шешімдердің тиімділігі мен инновациялық сипаты. Бұл критерийлер қоғамның педагогтан күткен нәтижелеріне сәйкестігін көрсетеді.

Екіншісі, субъективті критерийлер. Олар педагогтың іс-әрекеті мен мамандығына деген ішкі қарым-қатынасын сипаттайды. Мысалы, кәсіби қанағаттану деңгейі, педагогикалық қызметке деген табиғи қабілеттер мен қызығушылықтардың сәйкестігі, тұлғалық өсу мен жеке мақсаттарды іске асыру сезімі. Субъективті критерийлер педагогтың кәсіби жанғандығы мен мотивациясының негізгі көрсеткіші болып табылады.

Үшіншісі, нәтижелік критерийлер. Бұл педагогтың тікелей тәрбиелік әсерінің нәтижелері. Олар тек академиялық біліммен шектелмейді. Маңызды нәтижелерге мыналар жатады: оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамыту; олардың әлеуметтенуі мен тұлғалық өсуіне қолдау; білімді өмірлік жағдайларда қолдана білу қабілеттерін қалыптастыру. Басқаша айтқанда, нәтижелер білім берудің жалпы мақсаттарына қаншалықты қол жеткізілгенін көрсетеді.

Төртіншісі, шығармашылық критерийлер. Олар педагогтың кәсіби шеңберден шығып, өз тәжірибесін жетілдіру, жаңа педагогикалық әдістер мен технологиялар жасау және енгізу қабілетін сипаттайды. Шығармашылық деңгейдегі педагог басқалардың тәжірибесін механикалық түрде көшіріп қана қоймай, оны нақты жағдайларға икемдейді және өзінше бірегей шешімдер ұсына алады.

А.К. Маркованың пікірінше, кәсіби даму кезеңдері арқылы жүреді: бейімделу, өзін-өзі өзектендіру, еркін меңгеру және шығармашылық деңгей. Әрбір кезеңде жоғарыда аталған критерийлердің арнаулы комбинациясы байқалады. Соңғы кезеңге жеткен педагог «шебер-жаңашыл-зерттеуші» синтезі ретінде сипатталады [1, б. 89].

Қазіргі білім беру контекстінде педагогтың кәсіби құзыреттілігі тек пән білімімен шектелмейді. Оған мыналар да кіреді:

1. Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды (АКТ) қолдану дағдылары: цифрлық ресурстармен жұмыс істеу, онлайн-қарым-қатынас құру, интерактивті оқыту құралдарын пайдалану.
2. Сыни ойлауды дамыту: оқушыларды сұрақ қоюға, талдауға, дәлелдеуге үйрету, пікірталас мәдениетін қалыптастыру.
3. Жобалау мен зерттеу әдістерін меңгеру: оқушыларды жобалық жұмыстарға басшылық ету, өз бетінше танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру.
4. Кері байланысты ұйымдастыру және критериалды бағалау: оқушылардың прогрессін бақылаудың формативті (қалыптастырушы) әдістерін қолдану, олардың әлсіз және күшті жақтарын анықтау.

Критериалды бағалау жүйесі педагогтың өз қызметін талдауына және оқушылардың білімін объективті бағалауына мүмкіндік береді. Бұл жүйе білім нәтижелеріне (неге қол жеткізді?), оқу процесіне (қалай орындалды?) және қолданылған әдістер мен стратегияларға (неліктен дәл осылай?) бағытталған. Мысалы, жобалық жұмысты бағалау кезінде білім алушының ақпаратты іздеу, талдау, шешім қабылдау, нәтижелерін ұсыну дағдылары бағаланады. Мұндай бағалау оқушының тек бітімді деңгейін емес, сонымен қатар даму процесін де ескереді.

Педагогтың кәсіби дамуын қолдау үшін жан-жақты әрекеттер жүйесі қажет. Оған мыналар кіреді: үздіксіз білім беру курстары мен мастер-класстар; педагогикалық қоғамдастықтағы бірлескен жұмыс; менторлық және коучинг бағдарламалары; кәсіби портфолио құру; рефлексиялық тәжірибе алмасу. Мектеп басшылығының рөлі – педагогтарға өзгерістер мен жаңа тәсілдерді енгізу үшін қажетті ресурстар мен психологиялық қолдау жасау.

Қазіргі педагогикалық зерттеулер педагогтың кәсіби дамуы мен оқушылардың академиялық жетістіктері, олардың мотивациясы мен тұлғалық өсуі арасында тікелей корреляция бар екенін дәлелдейді [2, p. 145]. Сондықтан педагог кадрларын даярлау мен қолдау мемлекеттің білім сапасын арттыру жөніндегі негізгі стратегиялық бағыттарының бірі болып табылады.

Қорытынды

Педагогтың кәсіби дамуын бағалау кешенді және көп критерийлі міндет болып табылады. А.К. Маркова ұсынған объективті, субъективті, нәтижелік және шығармашылық критерийдердің моделі педагог қызметінің барлық аспектілерін қамтитын теңгерімді көзқарасты құруға мүмкіндік береді. Білім берудің қазіргі талаптары педагогтың дәстүрлі рөлінен гөрі кеңейтілген: ол тек білім беруші ғана емес, мотиватор, фасилитатор, коуч және инноватор болуы тиіс. Осы рөлдерді сәтті атқару үшін педагог сыни ойлау, АКТ, жобалау сияқты заманауи технологияларды меңгеруі, сондай-ақ үздіксіз рефлексия және өзін-өзі дамыту іс-әрекетімен айналысуы қажет. Педагогтың кәсіби дамуын бағалаудың тиімді жүйесі жеке педагогтардың өсуін қолдаудың құралы ретінде қызмет етеді және білім беру ұйымының даму стратегиясының маңызды элементі болып табылады. Тек кәсібилік пен жанғандық деңгейі жоғары педагогтар ғана болашақтың бәсекеге қабілетті, сыни ойлайтын және жауапкершілікті азаматтарын тәрбиелей алады.

Әдебиеттер тізімі

1. Маркова А.К. Психология профессионализма. – М.: Международный гуманитарный фонд «Знание», 1996. – 308 с.
2. Hattie, J. (2009). Visible Learning: A Synthesis of Over 800 Meta-Analyses Relating to Achievement. – London: Routledge. – 392 p.
3. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі. Педагог кәсіби стандарты. – Нұр-Сұлтан, 2021. – 45 б.
4. Darling-Hammond, L. (2017). Teacher education around the world: What can we learn from international practice? European Journal of Teacher Education, 40(3), 291-309.
5. Сластёнин В.А., Исаев И.Ф., Шиянов Е.Н. Педагогика: Учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2002. – 576 с.
6. Shulman, L.S. (1987). Knowledge and Teaching: Foundations of the New Reform. Harvard Educational Review, 57(1), 1-22.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html