Аннотация. «Наурыз мерекесінің педагогикалық потенциалы» атты мақалада ұлттық мерекелердің, атап айтқанда Наурыздың білім беру үдерісіндегі тәрбиелік рөлі мен мүмкіндіктері талданады. Мақаланың мақсаты – Наурыз мерекесінің ұлттық рухты нығайту, құндылықтарды беру және әлеуметтік интеграцияны қамтамасыз етудегі педагогикалық әлеуетін жан-жақты зерттеу. Жұмыста тарихи-салыстырмалы талдау, жүйелеу, сипаттама және функциялық талдау әдістері қолданылды. Нәтижелер көрсеткендей, мереке дәстүрлері мен рәсімдері білім беру мазмұнына сәтті интеграцияланып, оқушылардың тарихи санасын, адамгершілік қасиеттерін дамытуға, сондай-ақ ұлттық сәйкестендіруді нығайтуға ықпал етеді. Мектептерде өткізілетін іс-шаралар (әдеби-сазды кештер, жобалар) практикалық тәжірибе ретінде талданды. Қорытындылай келе, Наурыздың педагогикалық ресурсы толық пайдаланылмағаны анықталды, оны білім беру бағдарламасына енгізу жүйелі түрде жүргізілуі керек [1, б. 45].

Аннотация. В статье «Педагогический потенциал праздника Наурыз» анализируется воспитательная роль и возможности национальных праздников, в частности Наурыза, в образовательном процессе. Цель статьи – всестороннее исследование педагогического потенциала праздника Наурыз в укреплении национального духа, передаче ценностей и обеспечении социальной интеграции. В работе использованы историко-сравнительный анализ, систематизация, описание и функциональный анализ. Результаты показали, что традиции и ритуалы праздника успешно интегрируются в содержание образования, способствуя развитию исторического сознания учащихся, нравственных качеств, а также укреплению национальной идентичности. Проанализированы мероприятия, проводимые в школах (литературно-музыкальные вечера, проекты) как практический опыт. В заключение установлено, что педагогический ресурс Наурыза используется не в полной мере и требует систематического внедрения в образовательные программы [1, с. 45].

Кіріспе

Ұлттық мерекелер – бұл халықтың рухани мәдениеті мен тарихи жадының маңызды көрінісі. Олар ұрпақтар арасындағы байланысты сақтап, ұлттық сәйкестендіруді нығайтуға, сондай-ақ жалпыадамзаттық құндылықтарды тәрбиелеуге қызмет етеді. Қазақ халқының дәстүрлі мерекелерінің ішінде Наурыз мейрамы ерекше орын алады. Ол көктемнің келуін, жаңару мен тіршіліктің ұлықтануын білдіретін ежелгі салт. Бүгінгі күні Наурыз тек дәстүрлі рәсімдермен шектелмей, сонымен бірге заманауи қоғамның білім беру және тәрбиелеу міндеттерін шешу үшін маңызды педагогикалық ресурсқа айналуда. Бұл ретте мектептерде Наурызды тойлау тәжірибесін жүйелі түрде зерттеу өзектілігі жоғары мәселе болып табылады. Өйткені, мерекелік іс-шаралар оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда, олардың тарихи-мәдени санасын дамытуда аса маңызды рөл атқара алады.

Мақаланың өзектілігі ұлттық мәдениетті сақтау және дамытудың білім беру жүйесі арқылы жүзеге асырылу мәселесімен байланысты. Теориялық маңыздылығы мереке феноменінің педагогикалық, мәдениеттанулық және әлеуметтанулық аспектілерін біріктіруде жатыр. Практикалық маңыздылығы болса, мектеп тәжірибесінде Наурыз мерекесін пайдаланудың тиімді әдістерін әзірлеуге және оның тәрбиелік тиімділігін арттыруға ықпал ету болып табылады. Жұмыстың мақсаты – Наурыз мерекесінің педагогикалық әлеуетін талдау және оның мектеп білім беру үдерісіндегі орны мен рөлін анықтау.

Негізгі бөлім. Наурыз – бұл көне дәуірден бастау алатын мереке, оның тамыры ежелгі аңыздар мен наным-сенімдерге сіңіп кеткен. Ол күн мен түннің теңелуі – күн түнге теңелетін күнге сәйкес келеді және көктемнің басталуын, жаңа өмір циклінің басталуын белгілейді. Дәстүрлі қазақ қоғамында Наурыз келуімен қатар, қысқы мал азығының таусылуы, жазғы жайылымдарға көшудің дайындығы байланысты. Мереке халықтың табиғатпен үндестігін, оның циклдарына бейімделуін көрсетеді. Тарихи тұрғыдан алғанда, Наурыз тек қазақтардың ғана емес, Орталық Азия, Иран, Кавказ халықтарының да кең таралған мерекесі болған, бұл оның мәдениетаралық диалог үшін де потенциалын көрсетеді [2].

Наурыздың педагогикалық мәні оның негізгі құрамдас бөліктерінде көрініс табады:

1. Рәсімдер мен дәстүрлер: «Наурыз көже» дайындау, амалгерлік тамақтар жеу, ата-бабаларды еске алу, табиғатты тазалау шаралары. Бұл рәсімдер тәжірибелік әрекеттер арқылы ұрпақтар арасындағы байланысты, қоршаған ортаға деген жауапкершілікті, отбасылық құндылықтарды тәрбиелейді.
2. Мәдени көріністер: Айтыс, жыр айту, ұлттық ойындар (қыз қуу, аударыспақ), ән-би мәшіктері. Бұл элементтер оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға, ұлттық мәдениетке деген қызығушылығын арттыруға мүмкіндік береді.
3. Қоғамдық маңызы: Бүкіл ауыл, қала жиналғандағы бірлік пен ынтымақ сезімін күшейту, кешірімділік пен барымталауды қалдыру, жаңа бастауларға ниет білдіру.

Наурыздың педагогикалық әлеуеті білім берудің бірнеше мақсаттарына қызмет ете алады. Біріншіден, бұл патриоттық тәрбиенің тиімді құралы болып табылады. Мереке арқылы оқушылар өз халқының тарихы, дәстүрлері, әдет әдет-ғұрпымен танысады, оларды құрметтеуге үйренеді. Екіншіден, Наурыз адамгершілік тәрбиесін дамытуға ықпал етеді. Қонақжайлылық, ата-анаға, ақсақалдарға деген құрмет, табиғат пен жан-жануарларға деген мейірімділік сияқты қасиеттер мереке рәсімдерінің өзегі болып табылады. Үшіншіден, бұл әлеуметтік дағдыларды дамытудың платформасына айналады, өйткені мерекеге дайындық және өткізу ұжымдық жұмысты, өзара әрекеттесуді, коммуникацияны талап етеді.

Мектеп тәжірибесінде Наурыз мерекесін пайдаланудың бірнеше формалары бар. Мысалы, әдеби-сазды кештер өте танымал, онда оқушылар өлең оқиды, ән шырқайды, би билейді, мерекенің тарихы мен мәні туралы баяндайды [citation:2]. Бұл тек шығармашылықты ғана емес, сонымен бірге зерттеушілік қабілеттерді де дамытады. Тағы бір форма – жобалық жұмыс. Оқушылар «Наурыз дәстүрлері», «Наурыз көженің түрлері», «Менің отбасымдағы Наурыз» сияқты тақырыптар бойынша жобалар дайындауы мүмкін. Бұл оқушылардың зерттеу, талдау, ақпаратты жинақтау дағдыларын дамытады. Сондай-ақ, мектеп ішінде Наурыз тойланатын алаңдарды безендіру, көрмелер ұйымдастыру, ұлттық ойындар турнирлерін өткізу де тиімді болып табылады.

Наурыздың педагогикалық әлеуетін іске асыру кезінде бірқатар қиындықтар туындауы мүмкін. Оның ішінде: мерекеге арналған сабақтар мен іс-шаралардың мазмұнын әзірлеудегі әдістемелік материалдардың жетіспеушілігі; кейбір оқушылар мен олардың ата-аналарының дәстүрлі мәдениетке қызығушылығының төмендігі; мерекеге арналған іс-шараларды ұйымдастырудағы формализм қаупі. Бұл мәселелерді шешу үшін ұстаздардың өзі дәстүрлерді терең меңгеруі, инновациялық педагогикалық әдістерді (мысалы, проблемалық оқыту, рөлдік ойындар) қолдануы, оқушыларды белсенді қатысуға тартуы қажет.

Зерттеулер көрсеткендей, ұлттық мерекелер арқылы жүргізілетін тәрбие жұмысы оқушылардың психологиялық дамуына да оң әсер етеді. Бұл олардың ұлттық сәйкестендіруін нығайтады, өзін-өзі бағалау сезімін арттырады, сондай-ақ мәдени әртүрлілікке деген толеранттылықты дамытады [3]. Наурыз сияқты мерекелер оқушыларға өз тамырына сүйеніп, жаһандалған әлемде өз орнын табуға көмектеседі. Қазіргі жағдайда Наурыздың педагогикалық мүмкіндіктерін кеңейтудің бір жолы – оны білім беру бағдарламаларына кешенді түрде енгізу. Бұл тек бейнелеу өнері немесе музыка сабақтарында ғана емес, сонымен қаара тарих, география, әдебиет, тіпті жаратылыстану пәндерінде де жасалуы мүмкін. Мысалы, география сабағында Наурыздың Орталық Азия елдерінде қалай тойланатынын, тарих сабағында оның тарихи тамырын, әдебиет сабағында мерекеге арналған поэзияны қарастыруға болады. Осындай интеграциялық тәсіл мерекенің тәрбиелік әсерін айтарлықтай арттырады.

Қорытынды. Наурыз мерекесі – бұл қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрінің бай қазынасы, ол кең педагогикалық мүмкіндіктерге ие. Оның дәстүрлері мен құндылықтары оқушылардың патриоттық, адамгершілік және әлеуметтік дамуына құрылымдық әсер ете алады. Мектеп тәжірибесінде Наурызды тойлаудың әртүрлі формалары (әдеби-сазды кештер, жобалар, көрмелер) оқушылардың белсенді қатысуын қамтамасыз етеді және олардың шығармашылық, зерттеушілік қабілеттерін дамытады.

Дегенмен, Наурыздың педагогикалық әлеуеті әлі де толық пайдаланылмайды. Оны тиімді іске асыру үшін әдістемелік қолдау мен оқу-әдістемелік материалдарды дамыту, сондай-ақ оқытушылардың біліктілігін арттыру қажет. Сонымен қатар, мерекені оқу пәндерінің мазмұнына интеграциялау жүйелі түрде жүргізілуі керек. Осы шарттар орындалған жағдайда ғана Наурыз мерекесі заманауи білім беру жүйесінде ұлттық тәрбиенің тиімді құралына айналып, жаңа ұрпақтың рухани-мәдени дамуына елеулі үлес қоса алады.

Әдебиеттер тізімі

1. Сейдімбек А. Дүние – дүйсен-бі, дүние – түйін. – Алматы: Жазушы, 1994. – 480 б.
2. Bell, D. Ritual Theory, Ritual Practice. – New York: Oxford University Press, 1992. – 270 p.
3. Smith, A. D. National Identity. – Reno: University of Nevada Press, 1991. – 218 p.
4. Төлеубаев Т., Омирбекова М. Қазақтың салт-дәстүрлері. – Астана: Фолиант, 2018. – 320 б.
5. Turner, V. The Ritual Process: Structure and Anti-Structure. – Chicago: Aldine Publishing, 1969. – 213 p.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html