Аннотация (қазақ тілінде): Бұл мақала мектеп жасына дейінгі балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің педагогикалық және ұйымдастырушылық аспектілерін зерттеуге арналған. Зерттеудің мақсаты – тәрбиелеу-оқыту процесінде мектепке дейінгі жастағы балалардың өмірлік қауіпсіздік мәдениетін қалыптастырудың тиімді әдістерін анықтау. Жұмыста құжаттарды талдау, педагогикалық тәжірибені жалпылау, бақылау және нәтижелерді салыстыру әдістері қолданылды. Негізгі қауіп аймақтары (үй, көше, бейтаныс адамдар, табиғи орта) және олармен жұмыс істеудің арнайы формалары (ойын, экскурсия, интерактивті сеанстар) талданды. Нәтижелер мектепке дейінгі тәрбиелеу ортасында қауіпсіздік мәселесіне кешенді, жүйелі және балаға бағытталған тәсілдің қажеттілігін көрсетеді. Қорытындыда баланың қауіпсіздігі ата-аналар, тәрбиешілер және қоғамның бірлескен жауапкершілігі екендігі атап өтілген. Мақалада формулалар қолданылмаған. Әдебиетке сілтемелер мәтінде көрсетілген.

Аннотация (на русском языке): Данная статья посвящена исследованию педагогических и организационных аспектов обеспечения безопасности детей дошкольного возраста. Цель исследования – определить эффективные методы формирования культуры жизненной безопасности у детей дошкольного возраста в воспитательно-образовательном процессе. В работе использованы методы анализа документов, обобщения педагогического опыта, наблюдения и сравнения результатов. Проанализированы основные зоны риска (дом, улица, незнакомцы, природная среда) и специальные формы работы с ними (игра, экскурсия, интерактивные занятия). Результаты показывают необходимость комплексного, системного и ориентированного на ребенка подхода к вопросу безопасности в дошкольной образовательной среде. В заключении подчеркнуто, что безопасность ребенка является общей ответственностью родителей, воспитателей и общества. В статье не используются формулы. Библиографические ссылки даны в тексте.

Кіріспе

Мектеп жасына дейінгі балалардың өмірі мен денсаулығын қорғау – әрбір қоғамның басты басымдықтарының бірі болып табылады. Бүлдіршін жасы – баланың психофизикалық дамуының, әлемді тануға деген белсенділігінің шарықтау кезеңі, сонымен бірге ол өзіне-өзі қауіп төндіретін жағдайларды толық бағалай алмайтын, өте осал кезең. Сондықтан, қауіпсіздік мәдениетін ерте жастан қалыптастырудың педагогикалық жүйесін әзірлеу өзекті мәселеге айналып отыр. Бұл мәселенің өзектілігі мектепке дейінгі мекемелердің міндеттерінің кеңеюімен (баланы сақтандыру және оның өзін-өзі сақтау дағдыларын қалыптастыру), сондай-ақ қазіргі ортаның күрделілігімен (жылдам қозғалыс, ақпараттық қауіптер, жаңа технологиялар) байланысты. Тақырыптың теориялық маңыздылығы мектепке дейінгі педагогика мен қауіпсіздік психологиясының шекарасындағы жаңа әдістемелік шешімдерді іздеуде, ал практикалық маңыздылығы – қазақстандық білім беру ортасында балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін нақты механизмдерді жетілдіруде жатыр [1, б. 15].

Негізгі бөлім

Мектепке дейінгі балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету кешенді, көп деңгейлі жүйе ретінде қарастырылуы керек. Оның негізінде үш тұтас компонент жатыр: қорғаныштық ортаны құру (барлық қауіп көздерін физикалық және педагогикалық тұрғыдан жою); білім беру-тәрбиелеу (балаға қауіпті жағдайлар мен олардан сақтану жолдары туралы түсінік беру); қауіпсіз мінез-құлықтың дағдыларын қалыптастыру (өзін-өзі сақтау дағдыларын игеру). Тиімділік үшін осы компоненттердің үйлесімділігі қажет.

Қауіпті жағдайларды бөліп қарау және олармен жұмыс істеудің арнайы формаларын таңдау аса маңызды. Тәжірибе көрсеткендей, келесі негізгі блоктарды ажыратуға болады:

1. Үйдегі (тұрмыстық) қауіптер: Оған өткір бұйымдар, электр аспаптары, медициналық препараттар, өрт қауіпі жатады. Бұл салада жұмыс қауіпті заттармен тікелей таныстыруды емес, қорғанышты әрекет ережелерін оқытуды мақсат етеді. «Өткір-қауіпті», «Ыстық-қауіпті» сияқты түсініктерді енгізу, сюжеттік-рөлдік ойындар («Үй шаруасы»), өрт сөндіру қызметімен экскурсиялар, ата-аналардың сараптамалық қатысуы тиімді әдістер болып табылады [2, б. 4].
2. Көшедегі (көлік-жол) қауіптер: Жол қозғалысының ережелерін ерте меңгерту қажет. Бұл жерде учаскелік инспектордың қатысуымен өткізілетін интерактивті ойындар («Біз жолда», «Бағдаршам – жақсы дос»), алаңдағы оқыту мақсатындағы жол белгілерінің модельдерін құру, көрнекі құралдарды қолдану өте нәтижелі. Баланың нақты жағдайдағы дұрыс әрекетін модельдеу маңызды.
3. Бейтаныс адамдармен қарым-қатынастағы қауіптер: Бұл ең сезімтал тақырып. Мұнда баланы қорқыту емес, сақ болуға үйрету маңызды. «Жаман жат, жақсы жат» ойыны, қуыршақ театрының көмегімен жағдайларды сынақтан өткізу, жедел көмек нөмірлерімен (101, 102, 103, 112) таныстыру және телефон арқылы қалай көмек сұрау керектігін үйрету қолданылады [3, б. 22]. Ата-ананың байланыс телефонын жаттау да міндетті элемент болып табылады.
4. Табиғи ортадағы қауіптер: Экскурсиялар мен жайлы серуендеу кезінде балаларды ауа райының кенет өзгеруіне, зиянды өсімдіктер мен жәндіктерге, су айдындарының жақындығына дайындау керек. Бақылау мен талқылау арқылы, сондай-ақ табиғаттағы қауіпті жағдайлар туралы мультфильмдерді талдау арқылы білім беру жүргізіледі.

Барлық бұл блоктармен жұмыс істеуде басты әдіс – ойын. Мектепке дейінгі жастағы бала үшін ойын – бұл шынайы әлемді танудың негізгі құралы. Ойын арқылы ол қауіпті жағдайларды қауіпсіз ортада «отырып өтіп», дұрыс әрекет алгоритмін қалыптастырады. Сонымен қатар, көрнекілік (плакаттар, карточкалар, мультфильмдер), әңгімелесу және іс-тәжірибе (жедел көмек қызметкерлерімен кездесу) әдістері кеңінен қолданылады.

Халықаралық тәжірибе (мысалы, Скандинавия елдеріндегі немесе Монтессори педагогикасындағы) мектепке дейінгі кезеңде баланың өзін-өзі сақтау дағдылары мен қауіпсіздік сезімін дамытудың маңыздылығын көрсетеді [4, p. 78]. Бұл тек ережелерді білуді емес, сонымен қатар жағдайды өздігінен бағалай білуді, шешім қабылдау дағдыларын қамтиды. Сондықтан, тәрбиешінің рөлі баланы тым қорғаудан гөрі, оны шешім қабылдауға баулуда, тәуелсіздік пен жауапкершілікті дамытуда.

Мектепке дейінгі мекеменің маңызды міндеттерінің бірі – ата-аналармен тығыз ынтымақтастық. Қауіпсіздік бойынша ата-аналарға арналған семинарлар, консультациялар, ашық сабақтар өткізу, ақпараттық материалдар тарату қажет. Тек білім беру қызметкерлері мен отбасының біріккен күшімен ғана қауіпсіздік мәдениетінің тұрақты дамуы қамтамасыз етіледі [5, p. 45].

Қорытынды

Мектеп жасына дейінгі балалардың қауіпсіздігі – бұл тек техникалық қауіпсіздік ережелерінің жиынтығы емес, педагогикалық мақсатты қызметтің жүйесі. Оны қамтамасыз ету үшін бала ортасындағы барлық қауіп көздерін ескере отырып, жүйелі, кешенді және жасына сай тәсіл қажет. Негізгі педагогикалық құрал ретінде ойын мен көрнекілік, сондай-ақ баланың қатысуымен жағдайларды модельдеу әдістері басым болуы тиіс. Тиімділік мектепке дейінгі мекеменің ішкі саясаты мен ата-аналармен ынтымақтастық деңгейіне тікелей байланысты. Ұсынылған тақырыптық блоктар (үй, көше, бейтаныс адамдар, табиғат) жүйеленген жұмысқа мүмкіндік береді. Тәрбиешінің өзі осы саладағы білімін үнемі жаңартып, инновациялық тәсілдерді игеруі тиіс. Болашақта мектепке дейінгі мекемелерде қауіпсіздік мәдениетін дамытудың ұлттық үлгілік бағдарламасын әзірлеу және тәрбиешілерді осы бағытта арнайы оқыту қажеттілігі туындайды. Өйткені, баланың өмірі мен денсаулығын сақтау – бұл қоғамның болашағына салынған негізгі инвестиция.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы (өзгерістерімен). – Астана, 2023.
2. Авдеева Н.Н., Князева О.Л., Стеркина Р.Б. Қауіпсіздік: Баланың өзіне-өзі қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша оқу-әдістемелік құралы. – Санкт-Петербург: «Балалар-Баспа», 2011. – 144 б.
3. Гришаева Э.В. Мектепке дейінгі балалардың өмірлік қауіпсіздік мәдениетін қалыптастыру жүйесі // Бастауыш мектеп. – 2018. – № 5. – Б. 21-25.
4. Peterson S., Guadagno J. Safety Education in Early Childhood: An International Perspective // International Journal of Early Childhood Safety. – 2019. – Vol. 12, No. 2. – P. 75-89.
5. Sanders M.R., Ralph A. (Eds.) The Triple P – Positive Parenting Program: A Population Approach to Promoting Competent Parenting. – Brisbane: The University of Queensland, 2017. – 310 p.
6. ҚР Білім және ғылым министрлігінің «Мектепке дейінгі тәрбие және оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты». – Астана, 2022.
7. Стеркина Р.Б. Балалардың тұрмыстық жарақаттануын болдырмау // Мектепке дейінгі тәрбие. – 2020. – № 3. – Б. 10-15.
8. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html