Аннотация. Бұл мақала қазіргі компьютерлік жүйелердің негізгі енгізу құрылғысы – пернетақтаның (клавиатураның) құрылымы, жұмыс принциптері және оның функционалдық мүмкіндіктерін зерттейді. Мақаланың мақсаты – пернетақтаны тек аппараттық компонент ретінде ғана емес, сонымен қатар пайдаланушы мен компьютер арасындағы тиімді өзара әрекеттесуді қамтамасыз ететін күрделі құрылғы ретінде жүйелі сипаттау. Зерттеу барысында құрылғының логикалық-функционалдық талдауы, оның тарихи дамуының қысқаша шолуы және пернелердің негізгі топтары мен олардың комбинацияларының жіктелуі қолданылды. Нәтиже ретінде пернетақтаның стандартты 5 бөлімінің (алфавиттік-цифрлық, функционалдық, басқару, навигациялық және сандық) әрқайсысының арнайы рөлі мен қызметі анықталды, сонымен қатар күнделікті жұмысты жеделдететін негізгі перне комбинациялары ұсынылды. Қорытындылай келе, пернетақтаның заманауи компьютерлік сауаттылықтың өзегі болып қала беретіні және оны меңгеру ақпаратпен жұмыс істеу тиімділігін айтарлықтай арттыратыны атап өтіледі.

Кіріспе. Пернетақта, немесе клавиатура, компьютердің негізгі енгізу құрылғысы болып табылады. Оның көмегімен пайдаланушы компьютерге мәтіндік және сандық ақпаратты енгізеді, сондай-ақ әртүрлі командалар мен басқару сигналдарын береді. Бүгінгі таңда, құрылғының интерфейсі мен түрлерінің алуан түрлілігіне қарамастан (механикалық, мембраналық, виртуалды), пернетақта компьютермен жұмыс істеудің фундаменталды элементі болып қала беретіні сөзсіз. Оның маңыздылығы тек мәтінді терудің қарапайым құралы ретінде ғана емес, сонымен бірге пайдаланушының компьютермен тиімді диалог жүргізуіне мүмкіндік беретін функционалдық құрал ретінде де көрінеді. Қазіргі заманның ақпараттық технологияларын басынан кешіретін әрбір адам үшін пернетақтаның негізгі құрылымын, пернелердің тағайындалуын және олардың практикалық қолданылуын түсіну өте маңызды. Бұл мақала пернетақтаны кешенді түрде қарастыруға, оның жұмыс принциптерін, негізгі функционалдық аймақтарын және тиімді пайдаланудың негіздерін түсіндіруге бағытталған.

Негізгі бөлім. Тарихи дамуы және жұмыс принциптері. Пернетақтаның тарихи түбірі қолжазба машинкасына барып тіреледі. Бүгінгі стандартты QWERTY/ЙЦУКЕН орналасуы да осы кезеңнен қалыптасқан. Заманауи пернетақта электромеханикалық немесе толық электрондық құрылымға ие. Оның жұмыс принципі мынадай: перне басылған кезде оның астындағы ажырағыш (механикалық немесе мембраналық) тұйықталып, белгілі бір скан-кодты (код таңбасын) жасайды. Бұл код пернетақтаның контроллері арқылы компьютердің орталық процессорына жіберіледі. Процессор кіріс-шығыс жүйесі арқылы осы сигналды қабылдап, оны қолданыстағы бағдарламаға (мысалы, мәтін өңдегішке немесе операциялық жүйеге) сәйкес таңбаға немесе әрекетке түрлендіреді [1, б. 45]. Бұл процесс миллисекундтар ішінде жүзеге асырылады, бұл пайдаланушыға дереу кері байланыс береді.

Пернетақтаның негізгі функционалдық аймақтары. Қазіргі стандартты пернетақталардың көпшілігі 101-ден 105-ке дейін пернеден тұрады және олардың орналасуы логикалық тұрғыдан бөлінген бес негізгі аймақты құрайды:

1. Алфавиттік-цифрлық аймақ (Alphanumeric Zone): Бұл пернетақтаның орталық және ең көп қолданылатын бөлігі. Онда әріптер (латын/кириллица), сандар және негізгі тыныс белгілері орналасқан. Осы аймақ мәтін енгізудің негізгі құралы болып табылады.
2. Функционалдық пернелер аймағы (Function Keys Zone – F1–F12): Бұл пернелер жоғарғы қатарда орналасқан. Олардың қызметі пайдаланылатын бағдарламаға байланысты өзгеріп отырады, бірақ көп жағдайда олар тез әрекеттерді (көмек алу – F1, сақтау – Ctrl+S, т.б.) орындауға арналған.
3. Басқару пернелері аймағы (Control Keys Zone): Бұл аймаққа Ctrl (Control), Alt (Alternate), Shift, Win (Windows), Context Menu және Esc (Escape) пернелері жатады. Олар жалғыздан қолданылғанда сирек әрекет жасаса да, басқа пернелермен бірге басылғанда күшті командалар комбинацияларын (қысқаша пернелер) құрайды.
4. Навигациялық және редакциялау пернелері аймағы (Navigation & Editing Keys Zone): Бұл аймақта Insert, Delete, Home, End, Page Up, Page Down және бағыт пернелері (↑, ↓, ←, →) орналасқан. Олар экрандағы курсорды жылжытуға, мәтінді өңдеуге және құжаттарда навигация жасауға арналған.
5. Сандық аймақ (Numeric Keypad): Оң жақта орналасқан бұл аймақ калькуляторға ұқсас орналасуға ие және сандық деректерді тез енгізуге ыңғайлы. Оның қызметін Num Lock пернесі басқарады.

Негізгі пернелер мен олардың комбинациялары. Тиімділікті арттыру үшін кейбір пернелердің функцияларын түсіну өте маңызды:

1. Caps Lock: Барлық әріптерді бас (үлкен) әріппен теру режимін қосады/өшіреді.
2. Tab: Мәтінде келесі табуляция нүктесіне секіреді, формаларда өрістер арасында өтуге көмектеседі.
3. Enter (Return): Параграфты аяқтау, диалог терезесінде «OK» батырмасын басу немесе команданы орындау.
4. Backspace және Delete: Біріншісі курсордың сол жағындағы таңбаны, ал екіншісі оң жағындағы таңбаны өшіреді.
5. Пробел (Space): Сөздер арасында бос орын қалдырады.

Перне комбинациялары (қысқаша пернелер) жұмысты айтарлықтай жеделдетеді. Кең таралған кейбір комбинациялар:

1. Ctrl + C / Ctrl + V / Ctrl + X: Көшіру, қою, кесу.
2. Ctrl + Z / Ctrl + Y: Соңғы әрекетті болдырмау/қайтару.
3. Ctrl + A: Барлығын таңдау.
4. Ctrl + F: Іздеу терезесін ашу.
5. Alt + Tab: Ашық бағдарламалар арасында ауысу.
6. Shift + Ctrl / Shift + Alt: Көптеген жүйелерде енгізу тілін ауыстыру [2, б. 78].

Пернетақтаны меңгерудің білім берудегі маңызы. Пернетақтамен жұмысты білу және оның мүмкіндіктерін пайдалана білу – бұл қазіргі ақпараттық сауаттылықтың (digital literacy) негізгі компоненттерінің бірі. Мектептегі информатика пәнінің бастапқы сабақтарында пернетақтамен таныстыру, оның негізгі пернелерінің орналасуын және қызметін түсіндіру оқушылардың компьютермен жұмыстың негіздерін қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Оны меңгеру тек мәтінді тез теруге ғана емес, сонымен қатар компьютермен жалпы жұмыс істеудің тиімділігін арттыруға, оқушының өзін-өзі сенімді сезінуіне және білім алу процесіндегі өнімділігін арттыруға әкеледі. Зерттеулер көрсеткендей, перне комбинацияларын білу және қолдану уақытты үнемдейді және пайдаланушының компьютермен жұмыс істеудегі біліктілік деңгейін көрсетеді [3, б. 102].

Қорытынды. Пернетақта, өз қарапайымдылығына қарамастан, қазіргі ақпараттық дәуірдің өзегі болып табылатын күрделі және өте маңызды компьютерлік интерфейсі болып қалады. Оның мәні тек ақпаратты енгізу құралында емес, пайдаланушы мен компьютер арасындағы тиімді коммуникацияны қамтамасыз ететін функционалдық платформада жатыр.

Негізгі қорытындыларды келесідей тұжырымдауға болады:

1. Заманауи пернетақта бес негізгі функционалдық аймақтан тұратын жүйелі құрылымға ие, олардың әрқайсысы ақпаратты енгізу, басқару, навигациялау немесе сандық операцияларды орындау сияқты нақты тапсырмаларды орындайды.
2. Перне комбинацияларын (қысқаша пернелерді) білу және пайдалану компьютермен жұмыс істеу тиімділігін айтарлықтай арттырады, уақытты үнемдейді және пайдаланушының кәсіби деңгейін көрсетеді.
3. Пернетақтаны меңгеру ақпараттық сауаттылықтың ажырамас бөлігі болып табылады және оқушылардың компьютерлік технологияларды тиімді пайдалану дағдыларын қалыптастыру үшін мектептегі информатика сабақтарының басында ерекше назар аударуды талап етеді.
4. Технологиялар дамығанымен (сенсорлық экрандар, дауыстық басқару), пернетақта ұзақ уақыт бойы ең дәл және жылдам енгізу құралы ретінде өз маңызын сақтап қалады, әсіресе көлемді мәтіндермен жұмыс істеу кезінде.

Осылайша, пернетақтаны зерттеу және оны тиімді пайдалану дағдыларын дамыту – бұл тек компьютерге техникалық қызмет көрсету емес, білім алушының бүкіл білім алу процесі мен кәсіби дамуының табыстылығына әсер ететін маңызды білім саласы болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1. Таненбаум Э.С. Современные операционные системы. – 4-е изд. – СПб.: Питер, 2015. – 1120 с.
2. Информатика: Учебник для 5 класса / Под ред. Н.В. Макаровой. – М.: Бином. Лаборатория знаний, 2020. – 176 с.
3. Pogue, D. The Missing Keyboard. In: Mac OS X: The Missing Manual. – O'Reilly Media, 2011. – P. 98–115.
4. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html