Аннотация

Мақалада жаһандану жағдайында қазақ салт-дәстүрлерінің өзектілігі мен даму жолдары қарастырылады. Зерттеудің мақсаты – әлемдік интеграция үдерісі ұлттық мәдени мұраның сақталуы мен қайта өркендеуіне тигізетін ықпалын талдау және ұлттық сана мен рухани коды сақтала отырып, жаһандануға бейімделудің тиімді стратегиясын ұсыну. Мақалада тарихи-логикалық талдау, жалпылау және жүйелеу әдістері қолданылды. Қорытынды ретінде жаһанданудың дәстүрлі құндылықтарға қауіп төндіруі мәселесі қарастырылып, оны шешудің негізгі жолдары ретінде мәдени әртүрлілікті сақтау, дәстүрлерді жаңғырту және жастар тәрбиесінде ұлттық құндылықтарды тиімді пайдалану ұсынылды. Мақала әлеуметтанушыларға, мәдениеттанушыларға және жалпы кең оқырмандарға арналған [1].

Аннотация

В статье рассматривается актуальность и пути развития казахских традиций и обычаев в условиях глобализации. Цель исследования – проанализировать влияние процессов мировой интеграции на сохранение и возрождение национального культурного наследия и предложить эффективную стратегию адаптации к глобализации при сохранении национального самосознания и духовного кода. В статье использованы методы историко-логического анализа, обобщения и систематизации. В качестве выводов рассмотрена проблема угрозы глобализации традиционным ценностям, а в качестве основных путей её решения предложены сохранение культурного разнообразия, модернизация традиций и эффективное использование национальных ценностей в воспитании молодёжи. Статья предназначена для социологов, культурологов и широкого круга читателей [1].

Кіріспе

Жаһандану – қазіргі дүниедегі негізгі тенденциялардың бірі болып табылады. Бұл құбылыс экономика, саясат, технология және, ең бастысы, мәдениет салаларындағы шекаралардың тез еруімен сипатталады. Мәдениетаралық байланыстардың қарқыны дамуы, ақпараттық ағымдардың күшеюі әрбір ұлт үшін өзіндік мәдениетін сақтау мен дамыту мәселесін өзекті етеді. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ салт-дәстүрлерінің жаһандану жағдайындағы тағдыры маңызды зерттеу нысаны болып табылады. Тақырыптың өзектілігі ұлттық сәйкестікті сақтау мен болашаққа сенімді қадам басу үшін дәстүрлі құндылықтардың рөлін түсіну қажеттілігімен байланысты. Теориялық маңыздылығы мәдени трансформацияның заманауи теориялары мен ұлттық мәдениеттердің эволюциясын зерттеуде жатыр. Практикалық маңыздылығы ұлттық мәдениет саясатын әзірлеуге, соның ішінде мәдени мұраны сақтау, жастар тәрбиесі және мәдениетаралық диалогты дамыту бағдарламаларына әсер етуге бағытталған. Зерттеудің мақсаты – қазақ салт-дәстүрлерінің жаһандану жағдайындағы орны мен перспективаларын анықтау және оларды сақтау мен дамытудың тиімді тәсілдерін ұсыну болып табылады.

Негізгі бөлім

Жаһанданудың мәдениетке әсері екі жақты сипатқа ие. Бір жағынан, ол мәдени әртүрлілікті дамытуға мүмкіндік береді, әртүрлі халықтардың мәдениеттерін бір-біріне жақындастырады және жаңа синтезге әкеледі. Екінші жағынан, мәдени гомогенизацияның қаупі бар, яғни күшті мәдениеттердің әсерінен ұсақ халықтардың дәстүрлі құндылықтары мен сәйкестіктері жоғалуы мүмкін. Қазақстан үшін бұл өзекті мәселе, өйткені ол еуропалық және азиялық мәдени әсерлер арасында орналасқан. Қазақ салт-дәстүрлері көшпенді өркениеттің терең тарихи тамырларына ие және олар халықтың рухани кодының бір бөлігі болып табылады. Оларға құрмет көрсету, қонақжайлылық, үлкендерді сыйлау, табиғатпен үйлесімді өмір сүру, отбасы мен рулық байланыстарды бағалау жатады [2, б. 112].

Жаһандану жағдайында осы дәстүрлердің бірқатары өзгеріске ұшырады. Мысалы, отбасы құндылықтары қазіргі қоғамдағы индивидуализм мен карьеризм тенденцияларымен сыналады. Жас отбасылардың көбісі көпбалалы болу дәстүрінен бас тартуда, бұл демографиялық проблемаларға әкелуі мүмкін. Қонақжайлылық сияқты дәстүр де өзгеріске ұшырады: қазіргі қалалық жағдайда ол ресми кездесулер мен мейрамхана мәдениетімен алмастырылуы мүмкін. Бірақ дәстүрлер тек сынға ұшырап қана қоймайды, олар жаңғыру дағдысын көрсетеді. Мысалы, ұлттық мерекелер мен тойлар (Наурыз, той дастарқаны) қоғамдағы мәдени бірлікті нығайтатын және жастарға ұлттық сәйкестікті түсіндіретін маңызды құралдар ретінде қалып отыр. «Рухани жаңғыру» бағдарламасы осы дәстүрлерді кеңінен насихаттауға және оларды қазіргі заманға сай бейімдеуге бағытталған [1].

Жаһандану жағдайында ұлттық сананы сақтаудың маңызды факторы – білім беру және жастар тәрбиесі. Білім беру жүйесі ұлттық тілді, әдебиетті, тарихты және мәдениетті меңгеруді қамтамасыз етуі тиіс. Бірақ бұл жаһандық ақпарат кеңістігінен оқшаулануды білдірмеуі керек. Керісінше, заманауи жастар өз ұлттық сәйкестігін сақтай отырып, халықаралық байланыстарға қатыса алуы керек. Осыған байланысты ұлттық тәрбиенің жаңа тәсілдерін әзірлеу қажет, ол дәстүрлі құндылықтарды заманауи технологиялармен үйлестіреді. Мысалы, дәстүрлі қазақ ойындарын цифрлық форматта дамыту немесе жас ұрпаққа қолжетімді тілдегі мәдени контент жасау.

Мәдениет саласындағы жаһанданудың тағы бір аспектісі – мәдени өнімдерді экспорттау және импорттау. Қазақ мәдениеті (киімдері, музыкасы, асханасы) халықаралық деңгейде танымал болып келеді. Бұл ұлттық сәйкестікті нығайтуға және елдің жумбақ имиджін қалыптастыруға ықпал етеді. Бірақ бұл үдерісті белсенді түрде басқару қажет, сонда ұлттық мәдениет басқалардың әсерінен пассивті түрде өзгеріске ұшырамайды, белсенді түрде әлемдік мәдениетке үлес қосады.

Мәдени әртүрлілікті сақтау және дамыту – бұл жаһандану жағдайындағы негізгі міндет. Бұл мақсатта халықаралық ұйымдар (ЮНЕСКО сияқты) материалдық емес мәдени мұраны қорғау конвенцияларын қабылдады. Қазақстан да осы қозғалысқа белсенді қосылып, бірқатар дәстүрлерін (мыс., «Қыз қуу», айтыс өнері) ЮНЕСКО-ның Әлемдік мәдени мұра тізіміне енгізуге ұмтылуда. Бұл олардың халықаралық деңгейде танылуына және келесі ұрпаққа сақталуына мүмкіндік береді.

Жаһандану жағдайындағы қазақ салт-дәстүрлерінің даму перспективалары олардың икемділігі мен даралығын сақтай отырып, қазіргі заман талаптарына бейімделу қабілетіне байланысты. Мысалы, дәстүрлі ата-баба рухына сену экологиялық сананы қалыптастыру тұрғысынан қайта қарастырылуы мүмкін, себебі ол табиғат пен адам арасындағы үйлесімді байланысты білдіреді. Сол сияқты жыршылық дәстүр әдеби және музыкалық шығармашылықтың дамуына негіз болуы мүмкін.

Сонымен, жаһандану жағдайында қазақ салт-дәстүрлері қайта құру мен қайта құру процесінен өтеді. Олардың құндылықтары жаңа шарттарда қайта түсіндіріліп, қайта құрылуы мүмкін, бірақ олардың негізгі мәні – халықтың рухани коды – сақталуы тиіс. Бұл процесті сәтті ету үшін мемлекеттік деңгейде тиісті шараларды қолдану, білім беру жүйесінде ұлттық мәдениетті насихаттау және жастардың белсенді қатысуын қамтамасыз ету қажет.

Қорытынды

Жаһандану жағдайында қазақ салт-дәстүрлерінің тағдыры күрделі және қарама-қайшы процестермен анықталады. Бір жағынан, жаһандану мәдени гомогенизация қаупін тудырады, бұл ұлттық сәйкестікті жоғалтуға әкелуі мүмкін. Екінші жағынан, ол ұлттық мәдениеттердің жаһандық кеңістікте танылуы мен дамуы үшін жаңа мүмкіндіктер ашады. Зерттеу нәтижелері қазақ салт-дәстүрлерінің сақталуы мен дамуының негізгі шарты оларды жаңа заман талаптарына бейімдеу және бір мезгілде олардың ішкі мәнін сақтау екенін көрсетеді. Бұл мақсатқа жету үшін келесі бағыттардағы жұмысты жандандыру қажет: мәдени мұраны белсенді түрде сақтау және зерттеу; білім беру жүйесінде ұлттық тәрбиені жақсарту; жастарды дәстүрлі құндылықтармен таныстырудың заманауи формаларын әзірлеу; мәдениетаралық диалогты дамыту және ұлттық мәдениетті әлемдік алаңға шығару. Осылайша, жаһандану жағдайында қазақ салт-дәстүрлері қайта құру мен қайта құру процесінен өтеді, бірақ олардың негізгі құндылықтары – қоғамдық үйлесім, табиғатпен үйлесімділік, құрмет пен отбасы қадір-қасиеті – заманауи қоғам үшін өзекті болып қала береді және ұлттың рухани дамуының негізі болуы мүмкін.

Әдебиеттер тізімі

1. ҚР Президентінің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласы. 2017 жылғы 12 сәуір. – [Электрондық ресурс]. – URL: https://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy (қаралған күні: 12.10.2023).
2. Алдабергенов К.С. Қазақтың дәстүрлі мәдениеті: тарихи-мәдени талдау. – Алматы: Қазақ университеті, 2015. – 280 б.
3. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары / Жалпы ред. М.С. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты. – Астана: Фолиант, 2018. – 352 б.
4. Huntington S.P. The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. – New York: Simon & Schuster, 1996. – 367 p.
5. Appadurai A. Modernity at Large: Cultural Dimensions of Globalization. – University of Minnesota Press, 1996. – 229 p.
6. Tomlinson J. Globalization and Culture. – University of Chicago Press, 1999. – 238 p.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html