Аннотация (қазақ тілінде): Бұл мақаланың мақсаты – жасөспірімдердің шығармашылық өзін-өзі дамыту процесінде коммуникативтік толеранттылықтың рөлін зерттеу. Авторлар жасөспірімдік кезеңдегі тұлғалық қалыптасу ерекшеліктерін, толеранттылық пен шығармашылықтың өзара байланысын талдайды. Эмпирикалық зерттеу 12-13 жастағы 43 оқушының қатысуымен жүргізіліп, коммуникативтік толеранттылықтың танымдық, қарым-қатынас және мінез-құлық компоненттері зерттелді. Зерттеуде В.В.Бойко әдістемесінің модификациясы, ЮНЕСКО материалдары бойынша сұрақтар қолданылды. Нәтижелер жасөспірімдердің толеранттылық ұғымы туралы теориялық түсінігі жоғары болса да, оны тәжірибеде жеткілікті деңгейде көрсете алмайтынын көрсетті. Қорытындылай келе, коммуникативтік толеранттылықты дамыту жасөспірімнің шығармашылық әлеуетін ашу үшін негізгі шарттардың бірі болып табылады деген тұжырым жасалды.

Аннотация (на русском языке): Цель данной статьи – исследование роли коммуникативной толерантности в процессе творческого саморазвития подростков. Авторы анализируют особенности личностного становления в подростковом периоде, взаимосвязь толерантности и креативности. Эмпирическое исследование проведено с участием 43 учеников 12-13 лет, изучены когнитивный, коммуникативный и поведенческий компоненты коммуникативной толерантности. В исследовании использованы модифицированная методика В.В. Бойко, вопросы на основе материалов ЮНЕСКО. Результаты показали, что, несмотря на высокий уровень теоретического понимания понятия толерантности, подростки не в полной мере могут проявлять её на практике. В заключении делается вывод, что развитие коммуникативной толерантности является одним из ключевых условий раскрытия творческого потенциала подростка.

Кіріспе

Қазіргі қоғамның динамикалық дамуы, глобализациялық үдерістер және әлеуметтік-мәдени өзара әрекеттесулердің күрделенуі жастардың, әсіресе жасөспірімдердің тұлғалық қалыптасуына жаңа талаптар қойып отыр. Бұл талаптардың ішінде шығармашылық қабілеттерді дамыту және әртүрлілікке төзімділік пен толерантты қарым-қатынас құру дағдыларын иелену ерекше орын алады. Жасөспірімдік кезең тұлғаның өзін-өзі анықтау, құндылықтарды қалыптастыру және қоғамда белсенді рөлді меңгеру үшін шешуші маңызға ие. Э.Эриксонның анықтағандай, бұл кезеңде «тұлғалық сәйкестік» пен «рөлдер шатасуы» арасындағы қақтығыс орын алады [3]. Әр түрлі мәдениет, көзқарас және дәстүрлер өкілдерімен тиімді қарым-қатынас орната білу – жасөспірімнің шығармашылық мүмкіндіктерін ашуға, стандартты емес ойлауға және күрделі жағдайлардан шығармашылық тәсілмен шығуға негіз бола алады. Осылайша, жасөспірімдердің коммуникативтік толеранттылығын зерттеу тек теориялық ғана емес, сонымен қатар тәжірибелік маңыздылығы бар өзекті мәселе болып табылады.

Негізгі бөлім

«Толеранттылық» ұғымы көбіне «төзімділік» термінімен синоним ретінде қолданылады, бірақ оның мазмұны әлдеқайда кең. Психологиялық әдебиеттерде толеранттылық жеке тұлғаның басқа адамдардың көзқарастарына, пікірлеріне, әдеттеріне құрметпен және мейірімділікпен қарау қабілетін білдіретін әлеуметтік-психологиялық қасиет ретінде анықталады [1, б. 65]. Бұл пассивті шыдамдылық емес, белсенді моральдық ұстаным, басқалармен диалогқа қабілеттілік. Коммуникативтік толеранттылық осы қасиеттің қарым-қатынас процесіндегі көрінісі ретінде қарастырылады және оны үш компоненттен тұратын күрделі құрылым деп түсінуге болады: танымдық (басқалар туралы білім мен түсінік), қарым-қатынас (өзара әрекеттесу дағдылары) және мінез-құлық (нақты іс-әрекеттердегі көрініс).

Жасөспірімнің шығармашылық өзін-өзі дамытуы – бұл өзінің ішкі әлеуетін, қабілеттерін ашуға, жаңа білім мен дағдыларды меңгеруге бағытталған белсенді, мақсатты процес. Бұл процесте коммуникация арнайы рөл атқарады, өйткені шығармашылық идеялар көбінесе өзара әрекеттесу, пікір алмасу, әртүрлі көзқарастарды талқылау нәтижесінде пайда болады. Толерантты орта – қателердің болуына рұқсат беретін, сынды құрымталық ретінде қабылдайтын, басқалардың бастамасын қолдайтын орта – жасөспірімнің шығармашылық инициативасын қолдау үшін қажетті жағдай болып табылады. Г.У. Солдатованың атап өткендей, толеранттылық проблемалық жағдайларда сыртқы ортамен тиімді әрекеттесу қабілетін анықтайтын тұлғаның ажырамас қасиеті болып табылады [2].

Мақалада сипатталған эмпирикалық зерттеу қазіргі жасөспірімдер арасындағы коммуникативтік толеранттылықтың нақты деңгейін анықтауға бағытталды. Зерттеуге 12-13 жастағы 43 жасөспірім қатысты. Диагностикалық инструментарий ретінде төмендегілер қолданылды: толеранттылық туралы түсінікті анықтауға арналған ашық сұрақ («Коммуникативтік толеранттылық дегеніміз не?»); В.В. Бойко әдістемесінің модификацияланған нұсқасы; ЮНЕСКО ұсынымдары негізіндегі сұрақтар жинағы (автор Доминик де Сент Марс). Зерттеу нәтижелері мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік берді: зерттеуге қатысқандардың барлығы толеранттылық ұғымын жоғары деңгейде түсінді (танымдық компонент 100%), бұл қазіргі білім беру жүйесінде бұл сапаға назар аударылатынын көрсетеді. Алайда, қарым-қатынас компоненті бойынша жасөспірімдердің 56% орташа, 44% төмен деңгей көрсетті, яғни әр түрлі адамдармен өзара әрекеттесуде олар құрмет пен достық көрсете алмайды. Мінез-құлық компоненті бойынша жоғары деңгей тек 12% оқушыда байқалды, орташа деңгей 39%, ал төмен деңгей 49% құрады.

Бұл мәліметтер тұжырымдамалық түсінік пен практикалық дағдылар арасындағы айтарлықтай алшақтықты ашады. Жасөспірімдер толерантты болу керектігін біледі, бірақ нақты өмірлік жағдайларда, әсіресе қайшылықтар туындағанда немесе өзгеше көзқараспен кездескенде, бұл білімдерін іс жүзінде қолдана алмайды. Бұл жағдай олардың шығармашылық әрекетін де шектейді, өйткені шығармашылық көбінесе қауіптену, сыннан қорықпай, өз пікірін білдіре білуді талап етеді. Сонымен қатар, коммуникативтік толеранттылықтың төмен деңгейі топтық жұмыс пен жобаларды жүргізу кезінде қиындықтар тудырады, бұл жасөспірімнің шығармашылық әлеуетін толық ашуына кедергі жасайды.

Жасөспірімдер арасында толеранттылықты дамыту стратегиясы кешенді болуы керек. Біріншіден, бұл мектеп ортасындағы психологиялық климатты жасау: өзара құрмет пен қабылдау атмосферасы, диалог пен келісімге дайындық. Екіншіден, арнайы тәрбиелік шаралар мен тренингтерді енгізу, онда жасөспірімдер эмоцияларды басқару, белсенді тыңдау, қайшылықтарды татуластыру әдістерін үйренеді. Үшіншіден, шығармашылық тапсырмаларды орындау арқылы толеранттылықты қалыптастыру – мысалы, әртүрлі мәдениеттердің өкілдерімен бірлескен шығармашылық жобалар, рөлдік ойындар, дискуссиялар. Осындай жағдайда толеранттылық теориялық норма ретінде емес, өмірлік қажеттілік ретінде қабылданады.

Қорытынды

Жүргізілген зерттеудің нәтижелері бойынша жасөспірімдердің шығармашылық өзін-өзі дамытуы мен олардың коммуникативтік толеранттылық деңгейі арасында тікелей байланыс бар екендігі анықталды. Толеранттылық – бұл жай ғана құрмет көрсету емес, сонымен қатар шығармашылық диалог пен жаңа идеялардың пайда болуы үшін қажетті қауіпсіз ортаны құру қабілеті. Зерттеу көрсеткендей, қазіргі жасөспірімдер толеранттылық туралы теориялық түсініктері жоғары болғанымен, оны тәжірибеде жүзеге асыруда айтарлықтай қиындықтар бар. Бұл арақашықтықты жою және коммуникативтік толеранттылықты нақты дағды ретінде қалыптастыру – заманауи мектептің маңызды педагогикалық міндеттерінің бірі болып табылады.

Осындай толеранттылықты дамыту тек қана өзгелерге қатысты қарым-қатынасты жақсартпайды, сонымен қатар жасөспірімнің өзіне де әсер етеді: өзін-өзі сенімділік пен құндылық сезімін арттырады, жаңа нәрсені сынап көруге қауіпсіздік сезімін тудырады, бұл өз кезегінде шығармашылық белсенділікті ынталандырады. Осылайша, коммуникативтік толеранттылықты дамыту жасөспірімнің тұлға ретіндегі табысты дамуы мен оның шығармашылық әлеуетін толық ашуының негізгі факторларының бірі болып табылады. Бұл бағыттағы одан әрі зерттеулер оқу-тәрбие үрдісінде тиімді педагогикалық технологияларды әзірлеуге бағытталуы керек.

Әдебиеттер тізімі

1. Аверзаев И.И. Мектеп оқушыларының тәрбиесі // Мектеп оқушыларының тәрбиесі. – 2012. – №7. – 64-66 б.
2. Солдатова Г.У., Шайгерова Л.А., Шарова О.Д. Өзіңізбен және басқалармен тату өмір сүріңіз. Жасөспирімдерге толеранттылыққа тәрбиелеу. – М.: Генезис, 2001. – 112 б.
3. Erikson E.H. Identity: Youth and Crisis. – New York: W. W. Norton & Company, 1968. – 336 p.
4. Peterson C., Seligman M.E.P. Character Strengths and Virtues: A Handbook and Classification. – Oxford: Oxford University Press, 2004. – 800 p.
5. Allport G.W. The Nature of Prejudice. – Reading: Addison-Wesley, 1954. – 537 p.
6. Шаршов И.А. Тұлғаның кәсіби және шығармашылық өзін-өзі дамытуы: мәні мен технологиясы. – М.: Тамбов баспасы, 2003. – 145 б.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html