Аннотация: Бұл мақала XI ғасырдағы ұлы түркі ақыны, ойшылы және мемлекет қайраткері Юсуф Хас Хаджибтің (Баласағұни) өмір жолы мен оның «Құтадғу білік» («Ізгілікке жетелеуші білім») деген түңғыш поэмасының маңыздылығын қарастырады. Мақаланың мақсаты – автордың өмірбаянын тарихи контексте зерттеу және оның туындысының түркі-ислам мәдениетінің дамуына, сондай-ақ мемлекет басқару ілімі мен әлеуметтік этика идеяларының қалыптасуына қосқан үлесін бағалау. Зерттеудің әдіснамасы тарихи-салыстырмалы талдауға және «Құтадғу білік» мәтінінің талдауына негізделген. Нәтижесінде Юсуф Хас Хаджибтің шығармашылығы түркі халықтарының жазба әдебиетінің бастауы болып табылатыны, ал поэмасы түркі мемлекеттілік дәстүрі мен ислам дүниетанымының синтезінің тұтас үлгісі екендігі анықталды. Қорытындылай келе, оның идеяларының өзектілігі мен ғаламдық маңызы көрсетілген.

Аннотация: В данной статье рассматривается жизненный путь великого тюркского поэта, мыслителя и государственного деятеля XI века Юсуфа Хаса Хаджиба (Баласагуни) и значимость его поэмы-первоисточника «Кутадгу билик» («Благодатное знание»). Цель статьи – изучить биографию автора в историческом контексте и оценить вклад его произведения в развитие тюрко-исламской культуры, а также в формирование идей государственного управления и социальной этики. Методология исследования основана на историко-сравнительном анализе и анализе текста «Кутадгу билик». В результате установлено, что творчество Юсуфа Хаса Хаджиба является истоком письменной литературы тюркских народов, а его поэма представляет собой целостную модель синтеза тюркской государственной традиции и исламского мировоззрения. В заключении показаны актуальность и глобальное значение его идей.

Кіріспе. XI ғасыр Орталық Азия тарихындағы, әсіресе түркі халықтарының мәдениеті мен мемлекеттілік санасының түбегейлі өзгерістерге ұшыраған дәуір ретінде ерекше орын алады. Бұл кезеңде ислам діні мен мәдениеті кең тарап, жергілікті түркі дәстүрлерімен терең синтезге ұшырады. Осы синтездің ең жарқын және жүйелі көріністерінің бірі – Юсуф Хас Хаджиб Баласағұнидің «Құтадғу білік» поэмасы. Бұл еңбек тек қана әдеби туынды ғана емес, сонымен бірге түркі-ислам әлеміндегі философиялық, саяси және этикалық ойдың энциклопедиясы болып табылады. Осыған орай, оның авторы Юсуф Хас Хаджибтің өмір жолын жан-жақты зерттеу, оның шығармашылық контекстін ашу түркі халықтарының ортағасырлық интеллектуалдық тарихын түсіну үшін өзекті міндет болып отыр. Зерттеудің маңыздылығы автордың тұлғасы мен мұрасын жан-жақты қарастыруды қажет ететін қазақ және халықаралық ғылыми айналымда жеткілікті дәрежеде зерделенбегендігінде жатыр [1, б. 45]. Бұл мақала автордың өмірбаянын жүйелі түрде қарастырып, оның негізгі еңбегінің тарихи, философиялық және мемлекеттік маңызын талдауға бағытталған.

Негізгі бөлім

1. Өмірбаяндық деректер мен тарихи контекст

Юсуф Хас Хаджиб туралы бізге жеткен деректердің басым бөлігі оның өзінің «Құтадғу білік» поэмасындағы автобиографиялық бөліктерге сүйенеді. Осы деректерге қарағанда, ол XI ғасырдың басында, шамамен 1015-1018 жылдар аралығында, Қарахандылар мемлекетінің аса ірі мәдени және саяси орталықтарының бірі – Баласағұн қаласында дүниеге келген. Баласағұн сол кездегі Орталық Азияның «Ұлы Жібек жолы» бойындағы ірі қалалардың бірі болған [2, б. 112]. Юсуф бала кезінен жан-жақты білім алады. Оның білімі дәстүрлі түркі тәрбиесімен қатар, араб және парсы тілдеріндегі әдебиет, философия, астрономия, математика, медицина, география сияқты ғылымдарды меңгеруді қамтыған. Бұл оның замандасы және жерлесі – әйгілі түрколог Махмұт Қашқари сияқты түркі әлемінің кеңістігінде саяхаттап, білім мен тәжірибе жинауына мүмкіндік берді.

«Құтадғу білік» поэмасы 1069-1070 жылдары аяқталып, Қарахандылардың билеушісі Табғаш Боғра Қараханға (Шәмс әл-Мұна Қарахан) тарту етілді [3, б. 23]. Бұл еңбегі үшін автор патша тарапынан жоғары лауазым – «Хас Хаджиб» (транскрипциясы «Қасс Хаджиб») атағын алады. Бұл атақтың мағынасы «есіктің сенімді адамы» немесе «асхананың бас қызметкері» дегенді білдірсе де, шынында ол патшаның жеке кеңесшісі, мемлекет істеріне жауапты жоғары лауазымды тұлғаны білдіреді. Осы кезден бастап ол Юсуф Хас Хаджиб атымен тарихта қалды.

2. «Құтадғу білік»: мазмұны және әдеби-философиялық ерекшеліктері

«Құтадғу білік» түркі тілдеріндегі жазба әдебиеттің тұңғыш үлкен туындысы болып табылады. Ол қара қарапайым қағазға жазылған жай ғана өлең емес, бүкіл мемлекетті билеу ілімі мен адамның жеке басын жетілдіру жолдары туралы жүйелі трактат болып табылады. Поэма төрт негізгі образ арқылы төрт ұлы түсінікті – әділет (күн), бақ (ай), ақыл (жұлдыз) және кәнегат (күнбатыс) – ашып көрсетеді [4].

1. Күнтуды (Күн ауған): Әділ патшаның бейнесі, заң мен әділеттіліктің символы. Ол мемлекет тұтастығының кепілі. Билеуші ретіндегі оның міндеті тек өз елінде ғана емес, «күн шыққаннан күн батқанға дейін» әділет орнату.
2. Айтолды (Ай толған): Патшаның уәзірі, байлық пен дәулеттің, бақыт пен ізгіліктің символы. Оның міндеті – халықтың әл-ауқатын көтеру, ашаршылық пен жетіспеушіліктен қорғау.
3. Өгдүлміш (Өгділмеш): Патшаның ұлы, ақыл-парасаттың, ғылым мен білімнің символы. Ол адамгершілік пен заңның қағидаларын түсіндіреді, ақылды басқару құралы ретінде ұсынады.
4. Ұтғармыш (Одғырмыш): Патшаның аға туысы, кәнегат пен ақыретке даярдықтың, дүниенің зағып қасиетінің символы. Ол адал өмір сүріп, әділ әрекет ету үшін материалдық нәрселерден бас тартуды уағыздайды.

Осы төрт кейіпкер арасындағы диалогтар арқылы автор мемлекет басқарудың идеалды моделін, билеуші мен қарамағының өзара міндеттерін, әділет, адалдық, білім мен ақылдың маңызын жан-жақты қарастырады. Бұл трактатта түркілік «ел» ұғымы мен исламдық «әдәл» (әділет) ұғымдары тамаша үйлесім тапқан.

3. Тарихи және мәдени мұра ретіндегі маңызы

Юсуф Хас Хаджиб тек өлең жазған ақын ғана емес, ол түркі халықтарының интеллектуалдық тарихындағы ірі ойшыл, ағартушы және мемлекет теориясының негізін салушы ретінде қарастырылуы тиіс. Оның еңбегінің мәдени тарихи маңызы бірнеше аспектіде көрінеді:

1. Тілдік мұра: Поэма көне түркі тілінің (қараханды-түркі тілі) ең көлемді және сапалы ескерткіші болып табылады. Ол түркі тілдерінің лексикалық байлығын, грамматикалық мүмкіндіктерін анық көрсетеді.
2. Әдебиеттік дәстүр: «Құтадғу білік» түркі әдебиетіндегі дидактикалық жанрдың классикалық үлгісін құрды және кейінгі ғасырлардағы көптеген ақын-ойшылдарға үлгі болды.
3. Саяси философия: Еңбекте ұсынылған мемлекет басқару принциптері – әділеттілік, заң үстемдігі, билеушінің жауапкершілігі, ақылға сәйкес басқару – тек өткен дәуірге ғана емес, бүгінгі күнге де қатысты болып табылады. Ол қоғам мен мемлекет арасындағы үйлесімді қатынасты құру жолдарын іздестірді.
4. Мәдени сәйкестік: Юсуф Хас Хаджиб түркілік дәстүр мен исламдық құндылықтар арасындағы терең байланысты көрсете отырып, ортақ түркі-ислам сәйкестігінің негізін қалауға үлес қосты.

Оның идеялары жалпыадамзаттық сипатта болып, тек Орталық Азия шеңберінен тыс, шығыс пен батыстың этикалық және саяси ойларының дамуына да әсер етті деп болжауға негіз бар.

Қорытынды. XI ғасырдың ақылды және алғыр ұлы Юсуф Хас Хаджиб Баласағұнидің өмір жолы мен шығармашылық мұрасы түркі халықтарының мәдениет тарихындағы алтын белес ретінде қала береді. Оның өмірі – білім мен даналыққа ғұмыр бойы ұмтылудың, өз халқының рухани дамуына өз үлесін қосу мақсатында қиналмай еңбек етудің үлгісі. «Құтадғу білік» поэмасы тек өткен ғасырдың жад қоры ғана емес, ол – адамзат қоғамының мәңгілік мәселелеріне терең көзқарас ұсынатын өзекті философиялық трактат. Осы еңбектің арқасында біз түркілік мемлекеттік дәстүрдің тұтастығын, оның ислам дүниетанымымен үйлесімді даму жолдарын көреміз. Юсуф Хас Хаджибтің әділет, ақыл, бақыт пен кәнегат туралы идеялары қазіргі заманғы әлеуметтік және саяси процестерді талдауда да құнды тұрғы болып табылады. Сондықтан оның мұрасын зерттеу және насихаттау ұлттық сананы нығайтуға, сондай-ақ жаһандық гуманитарлық диалогқа қосымша өнімді өлшем енгізуге ықпал етеді. Оның шығармашылығы өзінің уақыттан тыс маңызымен, түркі әлемінің рухани байлығы ретінде жаңа ұрпақтарды тәрбиелеуді жалғастырады.

Әдебиеттер тізімі

1. Маллаев Н.М. Ўзбек адабиёти тарихи. Бірінші кітап. – Тошкент: Ўқитувчи, 1976. – 320 б.
2. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Қазақстан. Жеті өркеніет тарихы. – Алматы: Атамұра, 2007. – 496 б.
3. Юсуф Хас Хаджиб. Құтадғу білік / Қазақ тіліне аударған, алғы сөзін жазған, түсініктерін жазған С. Қирабаев. – Алматы: Жазушы, 1986. – 480 б.
4. Қазақ әдебиетінің тарихы. 10 томдық. 1-том. Ежелгі дәуір және орта ғасыр әдебиеті. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2014. – 592 б.
5. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html