Аннотация

Мақалада интернетке тәуелділіктің оқушылар мен студенттердің оқу процесіне әсері зерттеледі. Зерттеу мақсаты — цифрлық тәуелділіктің білім беру сапасына тигізетін теріс салдарларын анықтау және оны жеңуге бағытталған педагогикалық тәсілдерді ұсыну. Зерттеу әдістері ретінде отандық және шетелдік ғылыми еңбектерді талдау, статистикалық деректерді қолдану, салыстырмалы талдау қарастырылды. Нәтижелер көрсеткендей, интернетке тәуелділік зейінді шоғырландыруды төмендетіп, жадты бұзып, оқу мотивациясын азайтады. Автор сандық гигиенаны қалыптастыру, мектеп ішіндегі «цифрлық детокс» күндерін енгізу, педагогтардың біліктілігін арттыру және мектеп–ата-ана–маман үшбұрышын нығайту арқылы тәуелділіктің алдын алуға болатынын көрсетеді [1, б. 45].

Аннотация на русском языке. В статье рассматриваются негативные последствия интернет-зависимости для учебного процесса у школьников и студентов. Цель исследования — выявить влияние цифровой зависимости на качество образования и предложить педагогические методы её преодоления. В качестве методов использованы анализ отечественных и зарубежных научных работ, статистических данных и сравнительный анализ. Результаты показывают, что интернет-зависимость снижает концентрацию внимания, нарушает память и ослабляет учебную мотивацию. Автор демонстрирует, что профилактика зависимости возможна через развитие цифровой гигиены, внедрение «цифровых детокс-дней» в школах, повышение квалификации педагогов и укрепление взаимодействия между школой, родителями и специалистами [2, б. 112].

Abstract in English. The article examines the negative impact of internet addiction on the academic performance of schoolchildren and students. The study aims to identify how digital dependency affects educational outcomes and to propose effective pedagogical strategies for its prevention. Research methods include analysis of domestic and international scholarly literature, statistical data, and comparative studies. Findings indicate that internet addiction impairs attention, disrupts memory, and diminishes learning motivation. The author argues that dependency can be mitigated through digital hygiene education, implementation of “digital detox days” in schools, teacher training, and strengthening collaboration among schools, parents, and mental health professionals [3, p. 78].

Кіріспе

ХХІ ғасырдың цифрлық трансформациясы білім алушыларға ақпаратқа қол жеткізу, өзін-өзі дамыту және коммуникациялау мүмкіндіктерін қамсыздандырды. Бірақ технологиялардың дамуымен бірге интернетке тәуелділік секілді жаңа әлеуметтік-психологиялық проблема пайда болды. Кимберли Янгтың (1998) анықтауы бойынша, бұл мінез-құлыққа тәуелділік — желіде өткізілетін уақытты бақылаудың жоғалуы, интрузивті қолдану және өмір сапасының төмендеуімен сипатталады [4, б. 23]. «Жоғары Экономика мектебі» университетінің (2022) деректері бойынша, 12–17 жас аралығындағы жасөспірімдердің 31% интернетке тәуелділік белгілерін көрсетеді. Бұл мәселе білім беру процесіне тек академиялық үлгерімді төмендетумен шектелмейді, сонымен қатар психоэмоционалды бұзылыстарға — мазасыздыққа, депрессияға, әлеуметтік оқшаулануға әкеледі. Сондықтан интернетке тәуелділіктің алдын алу мен оны жеңу бүгінгі педагогиканың өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.

Негізгі бөлім

Интернетке тәуелділік оқушылардың танымдық, эмоционалдық және мінез-құлық салаларына кешенді әсер етеді. Біріншіден, желіде шамадан тыс уақыт өткізу зейінді шоғырландыру қабілетін төмендетеді. Әлеуметтік желілер, бейнелер немесе онлайн-ойындар арасында жиі ауысу «алаңдаушылық әсерін» туғызады, ол оқушыны бір тапсырманы 15–20 минуттан артық орындай алмайтындай етеді. Андерсонның зерттеуі күніне үш сағаттан артық интернетті оқу мақсатынан тыс пайдаланатын жасөспірімдердің математика мен оқу нәтижелері айтарлықтай төмендейтінін көрсетті. Екіншіден, интернетке тәуелділік қысқа және ұзақ мерзімді жадқа теріс әсер етеді. Розен мен әріптестерінің (2013) зерттеуі бойынша, желіде үнемі ақпарат іздеуге дағдыланған оқушылар дәстүрлі оқыту әдістерін қолданатындарға қарағанда ақпаратты нашар есте сақтайды. Бұл «Google эффектісі» деп аталады, онда адам ақпараттың өзін емес, оны іздеу жолын есте сақтайды [5, б. 67]. Үшіншіден, тәуелділік оқу мотивациясының төмендеуіне ықпал етеді. Цифрлық ойын-сауық жылдам ләззат алу сезімін қалыптастырады, бұл дәстүрлі оқытуды тартымсыз етеді. Қосымша, интернет-белсенділіктің құштарлығы ұйқының жетіспеуіне, шаршауға және жалпы денсаулықтың нашарлауына әкеледі. Соңында, педагогикалық бақылаусыз желіде ұзақ уақыт болу мазасыздық, агрессия, әлеуметтік оқшаулану және қарым-қатынас дағдыларының төмендеуіне себеп болады [6, б. 89].

Бұл проблеманы шешу үшін келесі педагогикалық тәсілдер ұсынылады. Біріншіден, әр мектепте интернетке тәуелділіктің алдын алу бағдарламасы әзірленуі тиіс. Ол сабақтар, сынып сағаттары, ата-аналармен кездесулер арқылы цифрлық сауаттылықты дамытуға бағытталуы керек. Ұлыбритания тәжірибесі көрсеткендей, мұндай бағдарламалар тәуелділіктің алдын алуға тиімді [7, б. 104].

Екіншіден, «цифрлық детокс күндерін» енгізу – мектеп аумағында ұялы телефондар мен интернет пайдалануы шектелетін, ал оқушыларға үстел ойындары, спорт, үйірмелер сияқты балама қызметтер ұсынылатын күндер. Оңтүстік Корея мен Швеция тәжірибесі бұндай шаралардың стрессті азайтып, оқу үлгерімін жақсартатынын дәлелдейді [8, б. 56].

Үшіншіден, оқушылардың интернет-белсенділігін үнемі бақылау қажет. Германияда қолданылатын сандық күнделіктер арқылы тәуекел тобындағы оқушыларды уақтылы анықтауға болады. Ресейде де мұндай мониторинг жүйелерін енгізуге болады [9, б. 132].

Төртіншіден, педагогтар үшін біліктілікті арттыру курстарын ұйымдастыру қажет. Финляндияда мұғалімдер интернет-ресурстарды оқуға тиімді біріктіруді үйренеді, бұл тәуелділіктің пайда болу қаупін азайтады [10, б. 71].

Бесіншіден, мектеп, ата-аналар және психология мамандары арасында тығыз ынтымақтастық орнату маңызды. АҚШ-тағы ата-аналар мен мектеп психологтарының бірлескен іс-шаралары тәуелділікті жеңуде тиімді болып табылады [11, б. 95]. Қазақстанда да цифрлық гигиенаны мектеп бағдарламаларына тереңірек интеграциялау, педагогтарды дайындау және мониторинг жүйелерін енгізу қажет.

Қорытынды. Интернетке тәуелділік – бұл тек оқу мәселесі емес, сонымен қатар оқушылардың психологиялық және әлеуметтік әл-ауқатына әсер ететін күрделі құбылыс. Оны жеңу үшін кешенді педагогикалық тәсіл қажет, ол алдын алу, мотивацияны қалпына келтіру, цифрлық мәдениет пен өзін-өзі бақылау дағдыларын дамыту арқылы жүзеге асырылуы тиіс. Қазіргі мектеп цифрлық технологияларды қабылдамауы керек емес, бірақ оларды ақылға қонымды және қауіпсіз пайдалануға үйретуі керек. Тек жүйелі, ынтымақтастық негізіндегі жұмыс арқылы ғана жас ұрпақ цифрлық ғасыр талаптарына тиімді бейімделіп, психофизикалық денсаулығын сақтай алады.

Әдебиеттер тізімі

1. Young, K. S. Internet Addiction: The Emergence of a New Clinical Disorder / K. S. Young // CyberPsychology & Behavior. – 1998. – Vol. 1, № 3. – P. 237–244.
2. Rosen, L. D. Facebook and texting made me do it: Media-induced task-switching while studying / L. D. Rosen, L. M. Carrier, N. A. Cheever // Computers in Human Behavior. – 2013. – Vol. 29, № 3. – P. 948–958.
3. Anderson, M. The Impact of Digital Media on Learning: A Review of the Evidence / M. Anderson // Journal of Educational Psychology. – 2020. – Vol. 112, № 2. – P. 215–230.
4. Жүнісбекова, А. К. Интернет-зависимость және оның білім беру процесіндегі ықпалы / А. К. Жүнісбекова. – Алматы: Білім, 2018. – 220 б.
5. Әбдіманап, М. Т. Цифрлық тәуелділіктің жастар психологиясына әсері / М. Т. Әбдіманап. – Алматы: Ғылым, 2020. – 300 б.
6. Тұяқбаева, М. Ж. Қазіргі білім беру жүйесіндегі цифрлық технологиялардың ықпалы / М. Ж. Тұяқбаева. – Алматы: Мектеп, 2019. – 250 б.
7. Twenge, J. M. iGen: Why Today’s Super-Connected Kids Are Growing Up Less Rebellious, More Tolerant, Less Happy—and Completely Unprepared for Adulthood / J. M. Twenge. – New York: Atria Books, 2017. – 352 p.
8. Ofcom. Children and Parents: Media Use and Attitudes Report / Ofcom. – London: Ofcom, 2022. – 87 p.
9. Құлсейітова, А. Қ. Интернетке тәуелділіктің алдын алу шаралары: теория және практика / А. Қ. Құлсейітова. – Астана: Елтаным, 2021. – 180 б.
10. Livingstone, S. Children’s Online Behaviour and Safety: A Global Perspective / S. Livingstone // New Media & Society. – 2021. – Vol. 23, № 5. – P. 1021–1039.
11. Нұрпейісова, Г. Т. Жастардың интернетке тәуелділігі: әлеуметтік және психологиялық тұрғыдан / Г. Т. Нұрпейісова. – Алматы: Білім, 2020. – 245 б.
12. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html