Аннотация (қазақ тілінде): Бұл мақаланың мақсаты – қазіргі заманғы білім берудің парадигмалық өзгерістері жағдайындағы мұғалімнің рөлі мен функцияларын талдау. Зерттеудің өзектілігі дәстүрлі білім беру моделінен «тұлғалық-бағдарлы» моделіне көшу контекстінде мұғалім қызметінің мазмұны мен бағыттарының айтарлықтай трансформациялануында жатыр. Мақалада жүйелі талдау, салыстыру, жалпылау және ғылыми әдебиеттерді шолу әдістері қолданылды. Нәтижелер көрсеткендей, жаңа парадигма мұғалімнің білім беруді ұйымдастырушы, фасилитатор, жеке тұлғаны дамытушы және инновацияларды енгізуші ретіндегі көпқырлы ролін атап өтеді. Шетелдік және отандық зерттеулер негізінде [1, 3, 4], мұғалімнің кәсіби дайындығына қойылатын негізгі талаптар анықталды, олардың ішінде цифрлық құзыреттілік, проектировочылық дағдылар және оқушылардың жеке даму жолдарын қолдау қабілеті ерекше аталады. Қорытындыда мұғалімдердің кәсіби даярлығын жаңа білім беру талаптарына сәйкес жетілдірудің маңыздылығы атап өтілген.

Аннотация (на русском языке): Цель данной статьи – анализ роли и функций учителя в условиях парадигмальных изменений современного образования. Актуальность исследования заключается в значительной трансформации содержания и направлений деятельности учителя в контексте перехода от традиционной модели образования к «личностно-ориентированной». В статье использованы методы системного анализа, сравнения, обобщения и обзора научной литературы. Результаты показали, что новая парадигма подчеркивает многогранную роль учителя как организатора, фасилитатора, наставника в развитии личности и проводника инноваций. На основе зарубежных и отечественных исследований [1, 3, 4] были определены ключевые требования к профессиональной подготовке учителя, среди которых особо выделяются цифровая компетентность, проектировочные навыки и способность поддержки индивидуальных траекторий развития учащихся. В заключении отмечена важность совершенствования профессиональной подготовки учителей в соответствии с новыми образовательными требованиями.

Abstract in English: The purpose of this article is to analyze the role and functions of a teacher in the context of paradigmatic changes in modern education. The relevance of the research lies in the significant transformation of the content and directions of a teacher's activity in the context of the transition from a traditional educational model to a "personality-oriented" one. The article uses methods of systematic analysis, comparison, generalization, and review of scientific literature. The results showed that the new paradigm emphasizes the multifaceted role of the teacher as an organizer, facilitator, mentor in personal development, and conductor of innovations. Based on foreign and domestic studies [1, 3, 4], key requirements for teacher professional training were identified, among which digital competence, design skills, and the ability to support students' individual development trajectories are particularly highlighted. The conclusion emphasizes the importance of improving teacher training in accordance with new educational requirements.

Кіріспе

Қазіргі әлемдегі қарқынды әлеуметтік-технологиялық өзгерістер білім беру жүйесіне талаптарды түбегейлі қайта қарауға мәжбүр етеді. «Білім берудің жаңа парадигмасы» түсінігі дәстүрлі «білім беру – білім тарату» моделінен «білім беру – тұлғаны қалыптастыру және дамыту» моделіне ауысу процесін сипаттайды [1, б. 15]. Бұл өзгерістің өзектілігі ақпараттық қоғамның нақты талаптарынан туындайды, онда жоғары біліктілік пен икемділікпен қатар, сыни ойлау, шығармашылық және үйлесімдік сияқты «жұмсақ дағдылар» (soft skills) аса маңызды болып отыр. Бұл контексте мұғалімнің рөлі де өзгеріске ұшырайды: ол тек білім көзі ғана емес, сонымен бірге оқу үдерісін ұйымдастырушы, оқушының жеке даму жолын таңдауына көмектесетін фасилитатор және мотиватор болып табылады. Мақаланың мақсаты – жаңа білім беру шарттарында мұғалімнің функциялары мен құзыреттіліктерін жүйелі түрде талдау және оның кәсіби дайындығына қойылатын заманауи талаптарды анықтау.

Негізгі бөлім

Жаңа парадигманың негізгі ерекшелігі – білім берудің басты нысаны ретінде оқушы тұлғасын, оның қабілеттерін, қызығушылықтарын және жеке даму траекториясын қою. Бұл дәстүрлі «муғалім – орталық» моделінен «оқушы – белсенді қатысушы» моделіне көшуді білдіреді [2, б. 34]. Мұндай жағдайда мұғалімнің бірінші кезектегі рөлі – оқу ортасын құру және оқушының танымдық белсенділігін ынталандыратын педагогикалық жағдайларды жобалау. Оқытушының білім беруді ұйымдастырушы ретіндегі қызметі күрделі тапсырмалар мен жобаларды әзірлеуді, топтық жұмысты ұйымдастыруды және жеке тұрғыдан бағдарланған кері байланыс жүйесін құруды қамтиды.

Екінші маңызды аспект – мұғалімнің фасилитатор ретіндегі рөлі. Фасилитация (facilitation) – бұл оқу процесін жеңілдету және оны тиімді етуге бағытталған қызмет [3, б. 78]. Мұғалім сұрақтар қойып, пікірталас ұйымдастырып, оқушылардың өз ойларын еркін білдіруіне мүмкіндік туғызады. Ол дайын жауаптарды беруден гөрі, оқушылардың өз бетінше білім құру жолдарын табуына жетелейді. Бұл әдіс оқушының танымдық автономиясын дамытуға, өз оқуына жауапкершілік сезімін қалыптастыруға ықпал етеді.

Үшінші бағыт – мұғалімнің оқушы тұлғасын дамытушы және тәрбиелеуші ретіндегі қызметі. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында адамгершілік пен азаматтық қасиеттерді қалыптастыру басты міндет ретінде көрсетілген [4, б. 6]. Жаңа парадигмада тәрбие бөлек сабақ ретінде емес, барлық оқу процесіне сіңірілген элемент ретінде қарастырылады. Мұғалім өзінің мысалы мен кәсіби әдеп-ғұрпы арқылы оқушыларға құндылықтар жүйесін тұңғыш рет жеткізеді.

Мұғалімнің рөліндегі төртінші өзгеріс – оның инновацияларды енгізуші және рефлексиялық тәжірибеге ие маман ретіндегі мәнінің артуы. Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды (АКТ) білім беруге интеграциялау, проектиктік әдістерді қолдану, дифференциалдау және индивидуалдану талаптары мұғалімнің үнемі өзін-өзі жетілдіруін талап етеді. Зерттеулер мұғалімнің рефлексивтік қабілетінің (өз қызметін талдап, бағалай білу) оқыту сапасына тікелей әсер ететінін көрсетеді [5, б. 45].

Бұл жаңа талаптар мұғалімдердің кәсіби құзыреттіліктеріне де өзгеріс әкеледі. Келесі құзыреттіліктер ерекше маңызға ие: цифрлық құзыреттілік (АКТ-мен жұмыс), педагогикалық жобалау, коммуникациялық дағдылар, эмоционалдық интеллект және мәдениетаралық түсіністік. Сонымен қатар, дарынды және ерекше білім қажеттілігі бар оқушылармен жұмыс істеу дағдылары да өзекті болып отыр. Жаңа парадигма мұғалімдердің серпінді оқу жоспарларын жасауға, оқушының қызығушылығына негізделген оқу бағдарламаларын әзірлеуге және нәтижелерді мониторингілеудің арнайы әдістерін қолдануға дайын болуын талап етеді.

Қорытынды

Білім берудің жаңа парадигмасы мұғалімнің рөлін түбегейлі қайта анықтады. Ол білім берудің жетекші күшінен оқу процесінің ұйымдастырушысы мен ынталандырушысына айналды. Заманауи мұғалім – бұл күрделі құзыреттіліктер жиынтығына ие көпқырлы маман: ол педагог, фасилитатор, жобалаушы, психолог және инноватор қызметтерін біріктіреді. Бұл өзгерістер мұғалімдерді даярлау және олардың біліктілігін арттыру жүйесіне де қатал талаптар қояды. Болашақта мұғалімдердің кәсіби даярлығын жаңа парадигма талаптарына сәйкес келетіндей етіп жетілдіру қажет, атап айтқанда, практикалық жобалау дағдыларын, цифрлық құралдарды пайдалануды және оқушының жеке даму жолдарымен жұмыс істеуді нығайту керек. Тек осы жағдайда ғана білім беру жүйесі қоғамның өзгеріп отыратын талаптарына шынайы жауап бере алады және бәсекеге қабілетті, шығармашыл ойлайтын және жауапкершілік иеленетін тұлғаларды тәрбиелей алады. Мұғалімнің рөлі – жаңа ғасыр білімін қалыптастырудың негізгі факторы болып қала береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Хуторской, А.В. Дидактическая эвристика. Теория и технология креативного обучения / А.В. Хуторской. – М.: Изд-во МГУ, 2003. – 416 с.
2. Бим-Бад, Б.М. Педагогические течения в начале двадцатого века: Лекции по педагогической антропологии / Б.М. Бим-Бад. – М.: Изд-во УРАО, 2008. – 208 с.
3. Hargreaves, A. Teaching in the Knowledge Society: Education in the Age of Insecurity / A. Hargreaves. – New York: Teachers College Press, 2003. – 240 p.
4. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. – Алматы: Жеті жарғы, 2010. – 64 б.
5. Darling-Hammond, L. Powerful Teacher Education: Lessons from Exemplary Programs / L. Darling-Hammond. – San Francisco: Jossey-Bass, 2012. – 448 p.
6. Жүнісбек Ә. Жаңа технология негізі – сапалы білім // Қазақстан мектебі. – 2008. – №4. – Б. 12–18.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html