Аннотация. Бұл мақала Қазақстандағы 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу контекстінде білім беру мазмұны жаңарып, бағалау саясаты қалай өзгеретінін зерттеуге арналған. Зерттеудің мақсаты – дәстүрлі 5 балдық жүйенің шектеулерін талдап, жаңартылған мазмұнға сәйкес критериалдық, қалыптастырушы (формативті) және жиынтық (суммативті) бағалаудың интеграцияланған тәсілдерін қарастыру. Мақалада талдау, салыстыру, жалпылау, ғылыми әдебиеттерді шолу сияқты әдістер қолданылады. Нәтижелер дәстүрлі бағалаудың авторитарлық сипатын көрсетіп, оның орнына оқушыны белсенді қатысушы ететін, кері байланысқа негізделген, оқыту үрдісімен тығыз байланысты бағалау тәсілдерінің қажеттілігін көрсетеді. Критериалдық жүйенің және Блум таксономиясын қолданудың артықшылықтары атап өтіледі. Қорытындыда бағалауды білім берудің жаңартылған мақсаттарымен үйлестіру үшін мұғалімдердің кәсіби даярлығын арттырудың және оқушыларды өзін-өзі бағалауға үйретудің маңыздылығы айтылады. Мақалада формулалар қолданылмаған. Әдебиетке сілтемелер төртбұрышты жақшада берілген.

Кіріспе. Қазіргі таңда Қазақстанда білім беру жүйесінің реформалануы аясында 12 жылдық білім беруге көшу іске асырылуда. Бұл өзгеріс тек оқу ұзақтығын ғана емес, сонымен қатар білім беру мазмұны мен оны бағалаудың тәсілдерін де түбегейлі өзгертуді қамтиды. Дәстүрлі 5 (іс жүзінде 4) балдық бағалау жүйесі оқушылардың нақты білім деңгейін, түсінуін, функционалдық сауаттылығын және дағдыларын толық көрсете алмай қалады [1, б. 34]. Бұл жүйе көбінесе механикалық есте сақтауды бағалайды, сын тұрғысынан ойлауды, қолданбалық дағдыларды және өзін-өзі бағалау қабілетін елемейді. Өзектілігі дәл осыда: жаңартылған білім беру бағдарламасы оқушының тұлғалық дамуына, ізденімпаздығына, сыни тұрғыдан ойлауына бағытталғандықтан, бағалау саясаты да осы мақсаттарға сәйкес келуі керек. Зерттеудің теориялық маңыздылығы бағалаудың заманауи концепцияларын (критериалдық, формативті, суммативті) талдауда, ал практикалық маңыздылығы мектеп тәжірибесіне арналған нақты ұсыныстарды әзірлеуде жатыр. Бұл мақаланың мақсаты – білім беру мазмұны жаңарған жағдайдағы бағалау саясатының өзгеру тенденцияларын, оның негізгі принциптері мен тәсілдерін, сондай-ақ мұғалімдер мен оқушылар үшін пайда болатын мүмкіндіктер мен қиындықтарды жан-жақты талдау болып табылады.

Негізгі бөлім

Дәстүрлі бағалау жүйесінің шектеулері. Қазіргі кезде көптеген мектептерде 1-сыныптан басқа барлық сыныптарда 5 балдық жүйе қолданылып келеді: 2 («қанағаттанарлықсыз»), 3 («қанағаттанарлық»), 4 («жақсы»), 5 («өте жақсы»). Бір балл іс жүзінде қолданылмайтындықтан, жүйе іс жүзінде 4 балдыққа айналады. Бұл жүйенің негізгі кемшіліктері мыналар: ол салыстырмалы (нормативті) сипатта болады, яғни оқушыларды бір-бірімен салыстыруға негізделген, олардың жеке өсуі мен қол жеткізген деңгейіне баға бермейді. Сонымен қатар, бағалау мұғалімнің толық билігіндегі авторитарлық құрал болып табылады, оқушы оның объективтілігі мен критерийлерін түсінбейді [2, б. 56]. Негізінен бағалау тек қана білімді тексеру үшін (үй тапсырмасы, бақылау жұмыстары, тесттер) қолданылады және көбінесе суммативті (жиынтық) сипатта болады, яғни оқытудың соңында нәтижені бекітуге арналған. Бұл тәсіл оқушының қателіктерін түзетуге, оқу процесін жетілдіруге кері байланыс бермейді және оқуға деген мотивацияны төмендетуі мүмкін.

Жаңартылған мазмұнға сәйкес бағалаудың жаңа парадигмасы. Жаңартылған білім беру мазмұны оқушының тек фактілерді білуінен гөрі, оларды түсінуі, қолдана алуы, талдауы, бағасын бере алуы және жаңа білім жасауына бағытталған. Осыған сәйкес, бағалау саясаты да түбегейлі өзгеруі тиіс. Жаңа парадигмада бағалау оқытудың бөлінбес бөлігі ретінде қарастырылады және оның үш негізгі түрі ажыратылады: қалыптастырушы (формативті) бағалау, жиынтық (суммативті) бағалау және өзін-өзі бағалау. Формативті бағалау оқу процесінде үздіксіз жүргізіліп, оқушының күш-жігерін бағалауға емес, оның қандай деңгейде тұрғанын анықтауға және оған тиімді кері байланыс беруге бағытталған. Ол оқушыға қателігін түзету мүмкіндігін береді [3]. Суммативті бағалау бір оқу кезеңінің (тоқсан, жыл) соңында білім деңгейін анықтау үшін қолданылады. Екі түрдің де интеграциясы бағалаудың тиімділігін арттырады.

Критериалдық бағалау жүйесі. Жаңартылған мазмұнның негізгі құралы – критериалдық бағалау жүйесі. Бұл жүйеде баға оқушының жеке білім деңгейін алдын ала белгіленген нақты критерийлер мен дескрипторларға сәйкестігі бойынша қойылады. Критерийлер оқу мақсаттарынан тура туындайды және оқушының нені білуі, түсінуі, істей алуы керек екенін анық көрсетеді. Дескрипторлар әрбір критерийдің деңгейлерін (мысалы, «шебер», «орташа», «бастапқы») сипаттайды. Мұндай жүйе объективтілікті арттырып, оқушыға өзінің күші жететін және жетпейтін нәрселерін анық көруге, жұмысын жетілдіру жолдарын түсінуге мүмкіндік береді [4, б. 89].

Блум таксономиясының және ойлау деңгейлерінің рөлі. Жаңа бағалау жүйесін құруда Блум таксономиясы маңызды рөл атқарады. Ол ойлаудың иерархиялық деңгейлерін (білу, түсіну, қолдану, талдау, бағалау, шығару) сипаттайды. Оқу мақсаттарын жазуда және оларға сәйкес тапсырмалар мен бағалау критерийлерін әзірлеуде Блум таксономиясының етістіктерін дұрыс таңдау өте маңызды. Мысалы, егер мақсат «түсіну» деңгейінде болса, онда тапсырмалар және бағалау тек осы деңгейден аспауы керек, «талдау» немесе «бағалау» деңгейіндегі талаптарды қоюға болмайды. Бұл бағалаудың әділдігін және оқу мақсаттарымен сәйкестігін қамтамасыз етеді [5, б. 112].

Оқытудың тиімділігіне әсер етуші факторлар. Зерттеулер көрсеткендей, оқытудың сапасы мен тиімділігіне ең күшті оң әсерді дәл кері байланыс жасайды. Джон Хэттидің мета-талдауына сәйкес, ауызша кері байланыс жазбаша кері байланыстан әлдеқайда жоғары тиімділік көрсетеді [6]. Сондықтан, формативті бағалаудың негізгі құралы ретінде мұғалім мен оқушы арасындағы диалогқа негізделген сапалы кері байланысты құру қажет. Оқушылардың өзара бағалауы да (пікірлес бағалау) маңызды рөл атқарады, өйткені олар бір-бірінен үйренеді және бір-біріне құнды кері байланыс бере алады. Мұғалімдер қазіргі уақытта «екі жұлдыз, бір тілек», «Жарық жұлдыз», «Колб циклы» сияқты интерактивті стратегияларды қолданып жүр, бірақ оларды тек мотивациялық элемент ретінде емес, оқушының өсуіне нақты бағыт-бағдар беру үшін пайдалану керек.

Мұғалімдер үшін қиындықтар және кәсіби даярлықтың рөлі. Бағалау парадигмасын өзгерту мұғалімдер үшін үлкен сын. Көптеген мұғалімдер формативті бағалауды ынталандыру әрекеті ретінде түсінеді де, оны жиынтық бағалау критерийлерімен шатастырады. Сондай-ақ, критериалдық бағалауды енгізу көп уақыт пен күш-жігерді талап етеді. Сондықтан, мұғалімдерді үздіксіз кәсіби даярлау, оларды жаңа бағалау әдістері мен стратегияларымен таныстыру өте маңызды. Педагогтардың өздері де бағалау критерийлерін оқушылармен бірге құру, тапсырмалардың дәлдігін тексеру, тиімді кері байланыс беру дағдыларын жетілдіруі керек [7]. Бұл процесті ұйымдастыруда мектеп әкімшілігі мен әдіскерлердің қолдауы шешуші рөл атқарады.

Осылайша, білім беру мазмұны жаңарған кезде бағалау саясаты жай ғана баллдарды ауыстыру емес, оқыту философиясын өзгерту болып табылады. Ол оқушыны белсенді қатысушыға, өз білімінің сарапшысына айналдыруға, ал мұғалімнің рөлін бағалаушыдан кері байланыс беруші әрі көмектесушіге өзгертуге бағытталған.

Қорытынды. Жүргізілген талдау негізінде келесідей қорытындылар жасауға болады. Білім берудің жаңартылған мазмұны мен 12 жылдық білім беруге көшу дәстүрлі 5 балдық бағалау жүйесінің тиімсіздігін және оның жаңа білім беру мақсаттарына сәйкес келмейтінін айқын көрсетеді. Жаңа бағалау саясаты оқушы тұлғасын дамытуға, сыни тұрғыдан ойлауға және функционалдық сауаттылықты қалыптастыруға бағытталған. Жаңартылған тәсілдің негізгі элементтері: критериалдық бағалау жүйесінің енгізілуі; қалыптастырушы (формативті) және жиынтық (суммативті) бағалаудың үйлесімді интеграциясы; Блум таксономиясы бойынша ойлау деңгейлерін есепке алу; оқушының өзін-өзі бағалауы мен пікірлес бағалауды дамыту; мұғалім мен оқушы арасындағы тиімді кері байланысқа негізделген диалогтың орнатылуы. Бұл өзгерісті іске асыру мұғалімдердің кәсіби даярлығын айтарлықтай жаңғыртуды, олардың қызметіне тұрақты әдістемелік қолдау көрсетуді және мектеп әкімшілігінің белсенді позициясын талап етеді. Тек бұл жағдайда ғана бағалау оқу үрдісінің жаңғыртушысы және әрбір оқушының жеке дамуының көмекшісіне айнала алады. Болашақта бұл бағыт бойынша зерттеулерді мектеп тәжірибесіндегі жаңа бағалау тәсілдерінің тиімділігін саралау және мұғалімдерді даярлаудың инновациялық модельдерін әзірлеу жалғастыруы керек.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі. Жаңартылған білім беру мазмұны: негізгі тұжырымдама. – Астана, 2022. – 120 б.
2. Ахметова Г.К., Сәдуақасова З.М. Білім берудегі бағалау жүйесі: теория және практика. – Алматы: Рауан, 2019. – 256 б.
3. Black, P., Wiliam, D. Inside the Black Box: Raising Standards Through Classroom Assessment // Phi Delta Kappan. – 1998. – Vol. 80, No. 2. – P. 139-148.
4. Жаңаманова Қ.Т. Педагогикалық диагностика және критериалды бағалау. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2021. – 178 б.
5. Hattie, J. Visible Learning for Teachers: Maximizing Impact on Learning. – London: Routledge, 2012. – 280 p.
6. Сейдімбек А.С. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін дамытудың заманауи тәсілдері. – Алматы: Білім, 2020. – 192 б.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html (қаралған күні: 12.12.2023).