Аннотация

Бұл мақаланың мақсаты – бастауыш мектепте қазақ әдебиеті пәнін оқытудың оқушылардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудағы рөлі мен әсерін талдау. Мақалада әдебиет арқылы адамгершілік тәрбие беру теориялық негіздері, нақты педагогикалық әдістер және практикалық зерттеу нәтижелері қарастырылады. Талдау, салыстыру, сұрақтарға жауап іздеу, сауалнама және бақылау әдістері қолданылды. Зерттеу нәтижесінде қазақ әдебиетінің классикалық және фольклорлық шығармаларын оқу барысында оқушылардың сыйластық, адалдық, жауапкершілік, өзара көмек секілді ізгі қасиеттерінің оң динамикамен дамығаны анықталды. Сонымен қатар, оқытудың интерактивті әдістері мен оқу бағдарламасын мәдени-адамгершілік мазмұнмен байытудың тиімділігі дәлелденді. Қорытындылары мұғалімдердің кәсіби әрекетіне практикалық құндылыққа ие.

Кіріспе

Қазіргі әлемдік білім беру кеңістігінде тұлғаның интегралды дамуы, оның ішінде адамгершілік-кәдімгі құндылықтарды меңгеру аса маңызды болып табылады. Бастауыш мектеп – бұл тұлғаның негізгі құндылықтар мен моральдық бағдарларды қалыптастыратын іргелі кезеңі. Осы контексте ана тіліндегі әдебиет пәні жалпы білімнің құрамдас бөлігі ретінде ғана емес, сонымен қатар оқушының ішкі әлемін, қарым-қатынас мәдениетін және адамгершілік позициясын қалыптастырудың қуатты құралы ретінде шығады [1, б. 590]. Қазақ әдебиетінің бай мұрасы – халықтық даналық, адамгершілік идеалдар мен ұлттық мәдениеттің тамаша көзі болып табылады. Дегенмен, бастауыш сынып деңгейінде осы мұраның адамгершілік тәрбиеге әсерінің нақты механизмдері, педагогикалық әдістер мен нәтижелер жүйелі түрде зерттелмеген. Осыған байланысты бұл мақаланың мақсаты бастауыш сыныпта қазақ әдебиеті арқылы оқушылардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негіздемесін, практикалық әдістерін және тиімділігін талқылау болып табылады. Зерттеудің өзектілігі қоғамның моральдық-этикалық тұрақтылығын нығайту үшін жас ұрпақты мәдени-адамгершілік құндылықтармен тәрбиелеу қажеттілігінде жатыр.

Негізгі бөлім

Қазақ әдебиетінің адамгершілік тәрбиедегі әлеуеті оның тақырыптық алуан түрлілігі мен көркемдік ерекшеліктерінде жатыр. Халық ертегілері, дастандар, Абай, М. Әуезов, С. Мұқанов сияқты классиктердің балаларға арналған әңгімелері адалдық, батылдық, ақылдылық, үлкенді сыйлау, табиғатты сүю, еңбекқорлық сияқты қасиеттерді нанымды түрде бейнелейді. Бұл шығармалар оқушылардың эмоционалды тәжірибесіне әсер ете отырып, моральдық таңдау жасау дағдыларын қалыптастыруға мүмкіндік береді [2, б. 15]. Әдебиет арқылы адамгершілік тәрбие берудің теориялық негіздері Л.С. Выготскийдің «эмоциялардың интеллектуалдануы» және әдебиеттің эмпатияны дамыту қабілеті туралы идеяларына, сондай-ақ когнитивті-этикалық тәсілдерге сүйенеді.

Тәжірибеде бұл тәрбие үш негізгі бағытта жүзеге асырылуы мүмкін: мазмұндық, процестік және рефлексивтік. Мазмұндық бағыт оқу бағдарламасы мен оқулықтарына адамгершілік дилеммаларды, құндылықтар тақырыбын көтерітетін шығармаларды таңдау және оларды жас ерекшеліктеріне сай етіп ұсынуды қамтиды. Мысалы, екінші сыныпта оқылатын «Алдар Көсе» ертегілері ақыл-оймен, әділдікпен жеңу идеясын насихаттайды.

Процестік бағыт оқытудың тиімді әдіс-тәсілдеріне байланысты. Мұнда интерактивті оқыту әдістері аса маңызды рөл атқарады:

1. Рольдік ойындар мен инсценировкалар: Оқушылар шығарма кейіпкерлерінің рөліне еніп, олардың іс-әрекет мотивтерін, күйзелістерін түсінуге және өз эмоцияларын білдіруге мүмкіндік алады. Бұл эмпатияны дамытады.
2. Мәтін бойынша талқылау (әдеби әңгімелесу): Мұғалімнің басқаруымен оқушылар «Неге кейіпкер осылай істеді?», «Сіз оның орнында болсаңыз не істер едіңіз?», «Бұл істен қандай сабақ алуға болады?» сияқты ашық сұрақтарға жауап іздейді. Бұл сыни және моральдық ойлауды қалыптастырады [3, б. 120].
3. Жобалық жұмыс: Мысалы, «Менің сүйікті кейіпкерімнің сапасы» немесе «Ертегілердегі жақсылық пен жамандық» тақырыбындағы жобалар оқушыларды талдау жүргізуге, қорытынды жасауға және нәтижелерін қорғауға үйретеді.

Рефлексивтік бағыт оқушының өз іс-әрекетін, сезімдерін талдауына бағытталған. Мұғалім оқушыларды мәтіндегі жағдайларды өмірдегі өз тәжірибелерімен салыстыруға, жазбаша немесе ауызша эссе (шығармашылық жазбалар) дайындауға ынталандыра алады.

Тиімділікті бағалау үшін біз қазақ тілі пәні мұғалімдері (N=25) мен екінші-төртінші сынып оқушыларының ата-аналарына (N=80) сауалнама жүргіздік. Нәтижелер келесідей: мұғалімдердің 92%-ы қазақ әдебиеті сабақтарының оқушылардың бір-біріне деген құрметі мен түсіністігін арттырғанын атап өтті. Ата-аналардың шамамен 70%-ы балаларының отбасылық мән-дөстүрлерге, ата-аналар сөзіне деген көзқарасының оң өзгергенін байқады. Сонымен қатар, педагогикалық бақылаулар барысында оқушылардың топтастық тапсырмаларды орындау кезіндегі ынтымақтастық деңгейінің, өз кезегін күту мәдениетінің артқаны байқалды.

Бірақ, бірқатар проблемалар бар. Олардың бірі – оқу бағдарламалары мен оқулықтардағы шығармалар таңдауының кейде формальды сипатта болуы, қазіргі баланың қажеттіліктері мен түсінігіне сай келмеуі мүмкін. Екінші проблем – білім берудің нәтижелерді бағалау жүйесі негізінен когнитивтік дағдыларға (естеріне сақтау, қайталау) бағытталған, адамгершілік қасиеттердің өзгеру динамикасын бағалаудың стандартталған әдістері жеткіліксіз. Үшіншіден, мұғалімдердің біліктілігі: кейбір мұғалімдер әдебиетті тек оқу, түсіндіру және қайта айту деңгейінде ұсынады, оны терең философиялық-адамгершілік талқылау объектісіне айналдыра алмайды.

Тиімділікті арттыру үшін келесі ұсыныстарды енгізу маңызды: оқу бағдарламаларын заманауи балалар жазушыларының адамгершілік тақырыптарын көтерген шығармаларымен толықтыру; мұғалімдерге арнайы әдістемелік семинарлар мен жаттықтырулар ұйымдастыру, онда олар интерактивті әдістерді меңгереді; оқушылардың адамгершілік даму мониторингі жүйесін әзірлеу, онда бақылау парақшалары, портфолио (шығармашылық жұмыстар жинағы) және өзін-өзі бағалау әдістері қолданылады.

Қорытынды

Жүргізілген талдау бастауыш сыныпта қазақ әдебиетін оқытудың оқушылардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда маңызды және жүйелі рөл атқара алатынын көрсетеді. Бұл әсер тек қана оқытылатын шығармалардың мазмұнымен емес, сонымен қатар оқыту технологияларының тиімділігімен тікелей байланысты. Ролдық ойындар, әдеби талқылаулар, жобалар сияқты интерактивті әдістер оқушыны белсенді таным субъектісіне айналдырып, оның шығармаға эмоционалды қатынасын тереңдетеді және моральдық ойлауын дамытады.

Зерттеу нәтижелері мұғалімдер мен ата-аналардың байқаулары бойынша сыйластық, жауапкершілік, адалдық, өзара көмек сияқты қасиеттердің дамуында оң динамиканы растайды. Демек, қазақ әдебиеті пәні тек білім беру функциясын ғана емес, сонымен қатар күшті тәрбиелік әсер ету құралы ретінде де қарастырылуы тиіс. Болашақта бұл бағытта оқу-әдістемелік кешендерді жетілдіру, оқытушылардың біліктілігін арттыру және адамгершілік дамуды бақылаудың диагностикалық әдістерін әзірлеу қажет. Ұлттық мәдени кодардың терең қабаттарын қамтитын әдебиетті оқу – жас ұрпақты рухани-адамгершілік тұрғыдан берік, өз мәдениетін білетін және құрметтейтін тұлға ретінде қалыптастырудың сенімді жолдарының бірі болып қала береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Кожагельдиева С.С. Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде әдебиеттік оқу пәнінің маңызы / С.С. Кожагельдиева, Жанерке Бейсенбай // Молодой ученый. – 2020. – № 49 (339). – С. 590-593.
2. Жұмақаева Б.Д. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі: Оқулық. – Алматы: «Қыздар университеті» баспасы, 2015. – 242 б.
3. Рысбаева А.К. Оқыту процесінде интеграция негізінде оқушылардың ізгілікті қарым-қатынасын қалыптастыруда дүниетану пәнінің мүмкіндіктері // Қазақстанның ғылымы мен өмірі. – 2019. – № 8/2. – С. 117-123.
4. Noddings, N. Educating for Intelligent Belief or Unbelief. – Teachers College Press, 1993. – 160 p.
5. Vygotsky, L.S. Imagination and Creativity in Childhood. – Journal of Russian and East European Psychology, vol. 42, no. 1, 2004. – P. 7–97.
6. UNESCO. Education for Sustainable Development Goals: Learning Objectives. – UNESCO Publishing, 2017. [Электронды ресурс]. – URL: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000247444 (қаралған күні: 15.10.2024).
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html