Аннотация. Бұл мақала заманауи қазақстандық білім беру кеңістігіндегі «Өзін-өзі тану» авторлық бағдарламасының рөлін және рухани-адамгершілік тәрбиенің мәселелерін талдауға арналған. Зерттеудің мақсаты – бұл бағдарламаның ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде тұлғаны қалыптастырудағы теориялық негіздерін анықтау және оның жас ұрпақты тәрбиелеу тәжірибесіндегі практикалық маңыздылығын бағалау. Жұмыста талдау, жүйелеу, теориялық материалдарды салыстыру және тәжірибені жалпылау әдістері қолданылды. Нәтижелер көрсеткендей, «Өзін-өзі тану» бағдарламасы тек жеке психологиялық қабылдаумен шектелмей, білім алушының рухани-адамгершілік дамуының, ұлттық сананың және жауапты азаматтық мінез-құлықтың кешенді жүйесі ретінде қарастырылуы тиіс. Ол қоғамның қажеттіліктеріне сәйкес адамгершілік қасиеттерді дамытуға, мейірімділік, адалдық, еңбексүйгіштік, бауырмалдық сияқты құндылықтарды тәрбиелеуге бағытталған [1]. Қорытындылай келе, осындай бағдарламаларды жүзеге асыру – қоғамның рухани нығаюының және болашақтың конкуренцияға қабілетті ұрпағын қалыптастырудың стратегиялық факторы болып табылады.

Аннотация. Данная статья посвящена анализу роли авторской программы «Өзін-өзі тану» (Самопознание) в современном образовательном пространстве Казахстана и проблем духовно-нравственного воспитания. Цель исследования – определить теоретические основы данной программы в формировании личности на базе национальных и общечеловеческих ценностей и оценить её практическую значимость в опыте воспитания молодого поколения. В работе использованы методы анализа, систематизации, сравнения теоретических материалов и обобщения практики. Результаты показывают, что программа «Самопознание» не должна ограничиваться лишь личностным психологическим восприятием, а должна рассматриваться как комплексная система духовно-нравственного развития, национального самосознания и ответственного гражданского поведения обучающегося. Она направлена на развитие нравственных качеств, соответствующих потребностям общества, воспитание таких ценностей, как милосердие, честность, трудолюбие, братство [1]. В заключении отмечается, что реализация подобных программ является стратегическим фактором духовного оздоровления общества и формирования конкурентоспособного будущего поколения.

Кіріспе. Қазіргі қазақстандық қоғамның алдында тұрған басты стратегиялық міндеттердің бірі – білімді, ақиқат пен жақсылыққа ұмтылатын, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтары терең сіңген, жауапкершілік иесі тұлғаны қалыптастыру. Бұл міндет Президент Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауында нақты көрініс тапқан: құрмет пен адамгершілік бастауында тұратын, жоғары моральдық және рухани стандарттары бар қоғам құру қажеттілігі туралы айтылған [2]. Осы талаптармен тығыз байланыста, «Бөбек» қорының президенті С. Назарбаеваның бастамасымен әзірленген «Өзін-өзі тану» рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасының маңызы арта түсуде. Мақаланың өзектілігі материалдық құндылықтардың үстемдік ететін, ақпараттық шуылдың жоғары деңгейде болған заманда жас ұрпақтың рухани дүниетанымын нығайту қажеттілігінен туындайды. Теориялық маңыздылығы – бағдарламаның педагогикалық және философиялық негіздерін анықтау, ал практикалық маңыздылығы – оның білім беру процесіндегі тиімділігін және одан әрі дамыту перспективаларын көрсету болып табылады.

Негізгі бөлім. «Өзін-өзі тану» бағдарламасы қазіргі заманғы білім берудің парадигмасында түбегейлі өзгерістерді білдіреді. Ол білім берудің мақсатын жеке тұлғаның ішкі әлемін қалыптастыруға, оның рухани өсуі мен адамгершілік қасиеттерін дамытуға қайта бағдарлайды. Бағдарламаның философиялық негізін «өзіндік», «мәні», «құндылықтар» ұғымдары құрайды. Бұл тұрғыдан алғанда, өзін-өзі тану – бұл жай ғана психологиялық процес емес, сонымен қатар жеке адамның өзінің мәні мен әлемдегі орнын танып білуі, өз мүмкіндіктерін ашып, оларды қоғам игілігі үшін пайдалануға бағытталған рухани жол. Бағдарлама жасөспірімнің бойына кішіпейілділік, сыпайылық, рақымшылдық, жанашырлық, сыйластық, тілектестік сияқты қасиеттерді дарытуды, сондай-ақ өзгелерді қадірлеп, құрметтеп, тыңдай білуді, қолынан келгенше көмектесуді, кешірімділікті тәрбиелеуді мақсат етеді.

Бағдарламаның құрылымы және мазмұны жалпыадамзаттық, ұлттық және жеке құндылықтардың үйлесімділігіне негізделген. Жалпыадамзаттық құндылықтар (адалдық, мейірімділік, әділеттілік) адамзаттың ортақ моральдық табысы ретінде әріптестік пен толеранттылықты қалыптастырады. Ұлттық құндылықтар (Отансүйгіштік, ана тілін, мәдениет пен дәстүрді қадірлеу) ұлттық сана мен сіңіргендікті нығайтады. Жеке құндылықтар (еңбексүйгіштік, табандылық, жауапкершілік) тұлғаның ішкі тұтастығы мен әлеуметтік жетістіктеріне негіз болады. Бұл үш деңгейдің өзара әрекеттесуі терең рухани және адамгершілік қабылдауға мүмкіндік береді [3].

Педагогикалық аспектіде бағдарлама дәстүрлі оқыту әдістерінен өзгешелік танытады. Ол диалог, рефлексия, танымдық ізденіс, этикалық талқылау және практикалық гуманистік іс-шараларға негізделген. Мұнда мұғалімнің рөлі білім берушіден фасилитаторға, яғни оқушының ішкі дамуын қолдаушыға және бағыттаушыға өзгереді. Сабақтарда әңгімелесу, кейс-стади, рөлдік ойындар, өнер арқылы өзін-өзі өрнектеу, волонтерлік бастамалар сияқты белсенді әдістер қолданылады. Мұның барлығы студенттерге өзінің көзқарастары мен құндылықтарын сыни тұрғыдан бағалауға, оларды өмірде жүзеге асыру жолдарын іздеуге мүмкіндік береді.

Адамгершілік ұғымы «Өзін-өзі тану» бағдарламасының ядросы болып табылады. Ғылыми әдебиеттерде адамгершілік тек сыртқы мінез-құлық ережелерінің жиынтығы ғана емес, сонымен қатар ішкі құқықтар мен құндылықтардың жүйесі ретінде қарастырылады. Профессор Ғ.М. Кертаеваның анықтамасы бойынша, адамгершілік – бұл «…мейірімділік, әділеттілік, көргенділік, ықыластық, көмекке келуге даярлық сияқты ізгіліктік құндылықтарға негізделген адамның ішкі құқықтарының жүйесі» [4, б. 15]. Осылайша, бағдарлама сыртқы нормаларды орындауға емес, ішкі адамгершілік қасиеттер мен принциптерді қалыптастыруға бағытталған.

Бағдарламаны жүзеге асыруда отбасының рөлі аса маңызды. Ұлттық тәрбиенің негізі отбасында қаланады, онда бала жасынан бастап адалдыққа, еңбексүйгіштікке, бауырмалдыққа тәрбиеленеді. «Өзін-өзі тану» курсы осы бастапқы тәрбиені жалпы білім беру жүйесінде жүйелеп, тереңдетуді мақсат етеді. Отбасы мен мектеп арасындағы тығыз ынтымақтастық – бағдарлама табысының негізгі шарттарының бірі болып табылады.

Сонымен қатар, бағдарлама қазіргі заманғы қиындықтарға, соның ішінде жастар арасындағы құндылықтардың салыстырмалылығы, цифрлық ортаның әсері, ұлттық сіңіргендіктің деңгейі сияқты мәселелерге жауап беруі керек. Бұл ретте оның мазмұны мен әдістері үнемі өзгеріп отыратын шындыққа сәйкес жаңарып, байып отыруы қажет. Мысалы, цифрлық ахуалда адамгершілікті тәрбиелеу, онлайн кеңістіктегі коммуникация этикасы, ақпаратты сыни өңдеу сияқты тақырыптарды енгізу қажет.

Қорытынды

«Өзін-өзі тану» авторлық бағдарламасы – бұл қазақстандық білім беру жүйесіндегі жас ұрпақты рухани-адамгершілік тәрбиелеудің инновациялық моделі. Оның негізгі артықшылығы жалпыадамзаттық, ұлттық және жеке құндылықтардың үйлесімділігіне, сонымен қатар теория мен практиканың тығыз байланысына негізделуінде жатыр. Бағдарлама жеке тұлғаның ішкі әлемін тереңірек тануға, оның адамгершілік қасиеттерін дамытуға және жауапты азамат ретінде қалыптасуына мүмкіндік береді.

Жүргізілген талдау мынадай қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді: біріншіден, бағдарламаның тиімділігі оны жүзеге асыратын педагогтардың біліктілігіне және жеке мысалдарына тікелей байланысты. Екіншіден, оның табысы мектеп пен отбасы арасындағы үйлесімді әрекеттестікті талап етеді. Үшіншіден, рухани-адамгершілік білім берудің сапасын бағалаудың нақты критериалдарын әзірлеу қажет, бұл оның нәтижелерін объективті бағалауға мүмкіндік береді.

Осылайша, «Өзін-өзі тану» бағдарламасы тек жеке пән ретінде ғана емес, сонымен қатар барлық білім беру процесінің идеологиялық және моральдық негізі ретінде маңызды рөл атқарады. Оның сәтті жүзеге асырылуы Президент Н.Ә. Назарбаев айтқандай, «абыройы мен беделі жоғары, жоғары өнегелі қоғамды» құруға өз үлесін қоса алады. Болашақта осы бағдарламаны одан әрі жетілдіру, оның мазмұнын заманауи қиындықтарға байланысты толықтыру және оны жүзеге асырушы мамандарды біліктілігін арттыру қажет.

Әдебиеттер тізімі

1. Назарбаева С. Өзін-өзі тану: рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасы. – Астана: «Бөбек», 2017. – 180 б.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан-2050» стратегиясы» // «Қазақстан» газеті. – 2012. – 14 желтоқсан.
3. Nucci, L., & Narvaez, D. (Eds.). Handbook of Moral and Character Education. – 2nd ed. – New York: Routledge, 2014. – 548 p.
4. Кертаева Ғ.М. Адамгершілік: теориясы мен тәжірибесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2015. – 256 б.
5. Berkowitz, M. W. The Science of Character Education // Bringing in a New Era in Character Education. Stanford: Hoover Institution Press, 2002. – P. 43–63.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html