Аннотация. Бұл мақала «Алтын қақпа» зияткерлік ойынын оқу-тәрбие үдерісінде пайдаланудың педагогикалық мәні мен әдістемелік негіздерін зерттейді. Ойынның оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыру, тарихи-мәдени білімдерін және сыни ойлау дағдыларын дамытудағы рөлі талданады. Зерттеу әдісі ретінде оқу-әдістемелік әдебиеттерге талдау, педагогикалық тәжірибені жалпылау және салыстыру қолданылды. Нәтижелер ойын форматының оқушылардың білім алуға деген белсенділігін арттыратынын, ұлттық-мәдени кұндылықтарды түсінуін тереңдететінін және ұжымдастық дағдыларды қалыптастыратынын көрсетеді. Автор ойынды оқыту технологиясының тиімді құралы ретінде кеңінен қолдануды ұсынады.

Аннотация на русском языке: Данная статья исследует педагогическую сущность и методические основы использования интеллектуальной игры «Алтын қақпа» («Золотые ворота») в учебно-воспитательном процессе. Анализируется роль игры в повышении познавательного интереса учащихся, развитии их историко-культурных знаний и навыков критического мышления. В качестве методов исследования использованы анализ учебно-методической литературы, обобщение и сравнение педагогического опыта. Результаты показывают, что игровой формат повышает активность учащихся в усвоении знаний, углубляет понимание национально-культурных ценностей и формирует навыки командной работы. Автор рекомендует широкое использование игры как эффективного инструмента обучающей технологии.

Кіріспе

Қазіргі білім беру жүйесіндегі негізгі міндеттердің бірі – оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратын, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытатын және ұлттық сенімділігін нығайтатын инновациялық оқыту әдістерін енгізу болып табылады. Осыған орай, дидактикалық ойындар, атап айтқанда зияткерлік сайыстар, педагогикалық тәжірибеде ерекше орын ала бастады. «Алтын қақпа» зияткерлік ойыны – бұл оқушылардың Қазақстан тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрлері бойынша білімін тексеруге және жетілдіруге бағытталған танымдық-тәрбиелік іс-шара [6]. Оның өзектілігі білім мен тәрбиені біріктіретін, жеке тұлғаның рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға бағдарланған интегративті тәсілде жатыр. Педагогикалық тұрғыдан алғанда, бұл ойын оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, олардың қатысуын қамтамасыз ететін дифференциалды тапсырмалар жүйесін ұсынады. Оның теориялық маңыздылығы ойын әрекетінің оқу мотивациясына әсерін, ал практикалық маңыздылығы – мұғалімдердің танымдық процесті ұйымдастыру үшін пайдалана алатын нақты әдістемелік үлгі ретінде қызмет етуінде.

Негізгі бөлім

1. «Алтын қақпа» ойынының құрылымы мен дидактикалық мүмкіндіктері

«Алтын қақпа» ойыны дидактикалық мақсатқа қызмет ететін нақты құрылымға ие. Ойын үш кезеңнен («Тас қақпа», «Күміс қақпа», «Алтын қақпа») және шешуші бөлімнен («Алтын сандық») тұрады. Әрбір кезеңнің қиындық деңгейі біртіндеп артады, бұл оқушылардың сатылы түрде оқу тапсырмаларын орындауына мүмкіндік береді. «Жеңілден ауырға, түсініктіден түсініксізге қарай» деген дидактикалық принципті іс жүзінде жүзеге асырады [citation:4]. Сұрақтар тақырыптық жағынан кең ауқымды қамтиды: тарихи оқиғалар мен тұлғалар, мәдени мұра, әдебиет, музыка және логикалық тапсырмалар. Бұл тақырыптардың араласуы оқушылардың білімдерін жан-жақты тексеруге, сондай-ақ олардың логикалық ойлауын дамытуға мүмкіндік береді. Мысалы, ойын барысында оқушылар Қазақ хандығының құрылуы, ұлттық валютаның енгізілу уақыты сияқты тарихи деректерді есте сақтаудан бастап, домбыра сияқты мәдени ескерткіштерді тануға дейін әртүрлі деңгейдегі білімдерін көрсете алады [6].

2. Ойынның тәрбиелік және дамытушылық әсері

Ойынның тәрбиелік потенциалы оның мазмұны мен ұйымдастыру формасы арқылы ашылады. Ұлттық тарих пен мәдениетке бағытталған сұрақтар оқушыларда отансүйгіштік сезімді, ата-бабаларының мұрасына құрмет пен мақтаныш сезімін тәрбиелеуге ықпал етеді [citation:1]. Халық педагогикасының идеяларын оқу үдерісіне енгізу ұлттық тәрбиенің негізгі қағидасы болып табылады [citation:5]. Ойын процесінде топтық байқау түрінде ұйымдастыру оқушылардың ұжымдық жұмыс дағдыларын, өз пікірін дәлелдей білуін, серіктестерінің ойына құрметпен қарауын қалыптастырады. «Шаңырақ» тренингі тәрізді психологиялық дайындық элементтері оқу ұжымындағы жылылық пен өзара сенім атмосферасын құруға комектеседі. Дамытушылық тұрғыдан алғанда, ойын оқушылардың танымдық белсенділігін тікелей арттырады. Тапсырмаларды орындау барысында олар белгілі бір уақыт аралығында шешім қабылдауға, білімдерін нақты жағдайға қолдануға, логикалық тұжырымдауға мәжбүр болады. «Кім тапқыр?» сияқты тапсырмалар сөздік қорды молайтуға және тілдік икемділікті дамытуға бағытталған.

3. Зияткерлік ойындарды оқыту технологиясы ретінде қолдану әдістемесі

«Алтын қақпа» ойынын сабақта немесе сыныптан тыс іс-шараларда тиімді пайдалану үшін бірқатар әдістемелік ережелерді ескеру қажет. Біріншіден, ойын оқушылардың жасына және алдын ала білім деңгейіне сәйкес келуі үшін оның мазмұнын дифференциялау қажет. Сұрақтарды әртүрлі деңгейдегі оқушыларға арналған нұсқаларда дайындау мүмкін. Екіншіден, ойынды ақпараттық-коммуникациялық технологиялармен (АКТ) ұштастыру оның тиімділігін айтарлықтай арттырады. Интерактивті тақталар, мультимедиялық презентациялар, онлайн-тестілеу платформалары көрнекілік пен динамиканы арттырады. Үшіншіден, ойынды ұйымдастыру мұғалімнің нақты рөлін анықтауды талап етеді. Мұғалім тек бақылаушы емес, ойын процессін түсіндіруші, мотиватор және жеңілдетуші ретінде әрекет етуі керек. Ойыннан кейінгі рефлексия маңызды буын болып табылады, өйткені ол оқушыларға өз жетістіктері мен қиындықтарын талдауға, ал мұғалімге оқу үдерісінің нәтижелерін бағалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ұлттық педагогиканың тәжірибесінде мысал, мақал-мәтелдер сияқты фольклорлық жанрларды оқыту құралы ретінде пайдалану әдісі өте қолайлы, бұл тәсілді бұл ойында да қолдануға болады [citation:4].

4. Ойынның нәтижелері мен тиімділігін бағалау

«Алтын қақпа» ойынының педагогикалық тиімділігін бағалау кешенді түрде жүргізілуі керек. Бірінші көрсеткіш – оқушылардың білім сапасының өсуі. Ойынға дейін және ойыннан кейін жүргізілген тестілеу немесе сұрау оқушылардың тарихи-мәдени материалды меңгеру деңгейінің қалай өзгергенін көрсетеді. Екінші көрсеткіш – мотивациялық фактор. Сараптауларға сәйкес, ойын форматы оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырады, өйткені ол білім алуды танымдық жарыс, қызықты сын түрінде ұсынады. Үшінші көрсеткіш – тәрбиелік әсер. Оқушылардың ұжымдастық байланыстарының нығаюы, өзара сыйластық қарым-қатынасының қалыптасуы, сондай-ақ ұлттық сенімділік сезімінің артуы тәрбиелік нәтиженің көрінісі болып табылады. Сонымен қатар, ойын оқушылардың коммуникативтік дағдыларын дамытуға, олардың айтар сөзі мен сөйлеу мәдениетін жетілдіруге ықпал етеді [citation:1].

Қорытынды. «Алтын қақпа» зияткерлік ойыны жеке тұлғаның кешенді дамуына бағытталған тиімді педагогикалық технология ретінде қарастырылуы керек. Ол білім беру мен тәрбиелеуді ұштастыра отырып, оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға, ұлттық-мәдени сана-сезімін қалыптастыруға және олардың әлеуметтік-коммуникативтік дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді. Ойынның кезеңдік құрылымы, қиындық деңгейінің сатылы өсуі және тақырыптық алуан түрлілігі оны әртүрлі жастағы оқушылар топтары үшін бейімдеуге ыңғайлы етеді. Педагогикалық тәжірибеде ойынды кеңінен қолдану оқу үдерісін сапалы жаңартудың, сондай-ақ халық педагогикасының дәстүрлі құндылықтарын заманауи білім беру контекстінде жанғыртудың бір тетігі болып табылады. Болашақта ойын мазмұнын нақты пәндерге, мысалы, әдебиетке немесе географияға бейімдеу, сондай-ақ оны цифрлық оқыту ортасымен толық интеграциялау мүмкіндіктерін зерттеу маңызды болып қалады. Нәтижесінде, «Алтын қақпа» ойыны білім беруді ізгілендіру және ұлттық рухани құндылықтарды сақтау бағытындағы мұғалімдердің әдістемелік құралдар жинағына қосымша тиімді құрал ретінде қызмет ете алады.

Әдебиеттер тізімі

1. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті. Педагогика және психология институты. Ұлттық тәрбиенің теориялық негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2020. – 245 б.
2. Жарықбаев К. Қазақтың халықтық педагогикасы. – Алматы: Рауан, 1995. – 318 б.
3. Vygotsky L. S. Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. – Cambridge: Harvard University Press, 1978. – 159 p.
4. Huizinga J. Homo Ludens: A Study of the Play-Element in Culture. – London: Routledge & Kegan Paul, 1949. – 220 p.
5. Бирмуканова А. М. «Алтын қақпа» зияткерлік ойыны [Электрондық ресурс] // Инфоурок. – URL: https://infourok.ru/altin-apa-ziyatkerlik-oyin-1944710.html
6. Johnson D. W., Johnson R. T. Learning Together and Alone: Cooperative, Competitive, and Individualistic Learning. – Boston: Allyn and Bacon, 1999. – 292 p.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html