Аннотация: Бұл мақалада ұстаздық қызметтің философиялық-педагогикалық негіздері мен оның жеке тұлғаның дамуы мен қоғамның рухани саулығына әсері қарастырылады. Мақаланың мақсаты – Әл-Фараби, Абай және В.А. Сухомлинский сияқты ойшылдардың тұжырымдары негізінде ұлағатты ұстаздың қасиеттерін анықтау және оның әлеуметтегі рөлін талдау. Зерттеуде салыстырмалы-тарихи талдау, педагогикалық идеяларды интерпретациялау және нақты педагогикалық тәжірибені сипаттау әдістері қолданылды. Нәтижелер көрсеткендей, ұстаз тек білім беруші ғана емес, сонымен қатар құндылықтар таратушы, тұлғалық дамудың жетекшісі және рухани дәстүрдің сақтаушысы болып табылады. Қорытындыда заманауи білім беруде ұстаздың ізгі миссиясы мен кәсіби талаптарының өзектілігі атап өтілген.

Аннотация (на русском языке): В данной статье рассматриваются философско-педагогические основы учительской деятельности и её влияние на развитие личности и духовное здоровье общества. Цель статьи – на основе суждений мыслителей, таких как Аль-Фараби, Абай и В.А. Сухомлинский, определить качества наставника-учителя и проанализировать его роль в социуме. В исследовании использованы методы сравнительно-исторического анализа, интерпретации педагогических идей и описания конкретного педагогического опыта. Результаты показывают, что учитель является не только передатчиком знаний, но и транслятором ценностей, проводником личностного развития и хранителем духовной традиции. В заключении подчёркнута актуальность миссии и профессиональных требований к учителю в современном образовании.

Abstract (in English): This article examines the philosophical and pedagogical foundations of teaching and its impact on personal development and the spiritual health of society. The aim of the article is to define the qualities of a mentor-teacher based on the statements of thinkers such as Al-Farabi, Abai and V.A. Sukhomlinsky, and to analyze his role in society. The study uses methods of comparative historical analysis, interpretation of pedagogical ideas, and description of specific pedagogical experience. The results show that a teacher is not only a transmitter of knowledge, but also a transmitter of values, a guide to personal development and a guardian of spiritual tradition. The conclusion emphasizes the relevance of the mission and professional requirements for a teacher in modern education.

Кіріспе. Ұстаздық қызмет – бұл тек оқыту мен білім беру процесімен ғана шектелмейтін, сонымен қатар адамның рухани өмірі мен қоғамның мәдени кодын сақтауға және дамытуға бағытталған ізгі миссия. Абайдың айтуынша, «адамның адамшылығы – жақсы ұстаздан». Бұл сөз ұстаздың жеке тұлғаның қалыптасуы мен адамгершілік қасиеттердің тәрбиесіндегі шешуші рөлін білдіреді. Әбу Насыр Әл-Фарабидің ұстаз туралы тұжырымдары мен В.А. Сухомлинскийдің педагогикалық өнер жайындағы пікірлері де ұстаздық қызметтің жоғары моральдық жауапкершілігін және оның интеллектуалдық, рухани күші мен ақыл-ойлылығына қойылатын талаптарды көрсетеді. Қазіргі білім беру жағдайында, технологиялар мен ақпарат ағындарының дамуымен сипатталатын кезеңде, ұстаздың дәстүрлі рөлі мен қазіргі заманға лайықты болуы туралы сұрақтар тағы да өзектілікке ие болып отыр. Бұл мақалада ұлағатты ұстаздың анықтамасы мен мінездемесі, сондай-ақ оның қоғам мен жеке тұлға дамуына әсері ұлы ойшылдардың идеялары мен нақты педагогикалық тәжірибенің мысалында талданады [1, б. 15].

Негізгі бөлім

Әбу Насыр Әл-Фарабидің «Мінездер қаласының тұрғындарының пікірлері» трактатында ұстаз туралы айтылған сөздер аса терең және кең мағыналы. Оның пікірінше, ұстаз «жақындарына да, жат адамдарына да әділ, жұрттың бәріне жақсылық пен ізгілік көрсетіп, қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек» адам болуы керек [2, б. 78]. Бұл тұжырымдар қазіргі тілмен айтқанда, ұстаздың кәсіби құзыреттілігіне қоса, оның әлеуметтік-моральдық қасиеттерін де қамтиды. Ол заманауи түсінікте ұстаздың эмоционалдық интеллектісінің, көпмәдениетті ортадағы қарым-қатынас дағдыларының және әділеттілік пен адалдық сияқты азаматтық құндылықтарды ұстануының маңыздылығын көрсетеді. Қазақ мәдениетінде ұстаздың орны ерекше болған. Ол тек ғылым таратушы емес, сонымен бірге үлгі, өнеге және рухани бағдар беруші ретінде қабылданды. Бұл дәстүрді жалғастырып, ұлы ақын және ойшыл Абай Құнанбайұлы да шәкірттеріне жақсы ұстаздың маңыздылығын арнайы атап көрсеткен. Оның «адамның адамшылығы – жақсы ұстаздан» деген сөзі ұстаздың жеке тұлғаның гуманизациясы мен моральдық тұрғыдан өсуіндегі рөлін айқындайды [3].

Орыс педагог-ғалымы В.А. Сухомлинский «педагогикалық шеберлік пен педагогикалық өнер – ол даналықты жүректен ұға білу болып табылады» деген тұжырымдаманы енгізді [4, б. 112]. Бұл ұстаздық шеберліктің тек теориялық біліммен шектелмейтінін, сонымен бірге интуиция, эмпатия және оқушының жан дүниесін түсіну қабілетін талап ететінін білдіреді. Сондықтан, ұлағатты ұстаз білім берудің психологиялық-педагогикалық аспектілерін меңгерген және оқушымен эмоционалды байланыс құра алатын тұлға болып табылады.

Қазіргі заманғы ұстаздың міндеттері мен қызметі тарихи дәстүрге негізделген болса да, ол жаңа талаптарды қамтиды. Қазіргі ұстаз:

1. Білім берудің дәстүрлі және инновациялық әдістерін (мысалы, интерактивті технологиялар, жобалық жұмыс, сыни ойлау технологиялары) үйлестіре білуі керек.
2. Оқушылардың жеке ерекшеліктері мен оқу стильдерін ескере отырып, оқу процесін дифференциалдап, индивидуалдандыра білуі тиіс.
3. Білім беру ортасын құру арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын оятқан және олардың өздік оқу қабілеттерін дамытатын мотиватор болуы керек.
4. Оқушылармен, олардың ата-аналарымен және әріптестерімен тиімді қарым-қатынас орната білуі маңызды.
5. Үздіксіз кәсіби дамуға (курстар, семинарлар, конференцияларға қатысу) және өз тәжірибесін жүйелі түрде талдауға дайын болуы қажет.

Халықаралық зерттеулер көрсеткендей, жоғары білікті және жоғары мотивацияланған ұстаздардың болуы оқушылардың академиялық жетістіктерінің деңгейіне айтарлықтай ықпал етеді [5].

Ұстаздың тәрбиелік функциясы сонымен бірге аса маңызды. Ол оқушылардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға, олардың азаматтық және патриоттық сезімін дамытуға, сондай-ақ салауатты өмір салтын насихаттауға тырысады. Қазіргі жастарды тәрбиелеу кезінде ұстаз олардың жас ерекшеліктерін, қоғамдық процестердің өзгеруін және ақпараттық ортаның әсерін ескеруі керек. Ұстаздың қызметінің жетістігі тек оның шәкірттерінің табыстарымен ғана бағаланбайды. Оқушылардың білім сапасы, олимпиадалар мен байқаулардағы жеңістері, сондай-ақ олардың тұлға ретіндегі дамуы – мұның бәрі ұстаздың жұмысының тиімділігінің көрсеткіші болып табылады. Алайда, шынайы табыс оқушының моральдық-этикалық қасиеттері мен өзін-өзі тану деңгейінде де көрінуі тиіс. Ұстаз – бұл өзінің еңбегінің нәтижесін көріп, оның мәнін түсінетін, сонымен қатар өзінің қателерінен үйренетін адам.

Қорытынды

Ұлағатты ұстаз – бұл тек кәсіби білімі мен дағдылары жоғары тұлға ғана емес, сонымен бірге жоғары адамгершілік қасиеттерге ие, жан дүниесі бай және жеке дамуға дайын болған адам. Әл-Фарабидің, Абайдың және Сухомлинскийдің тұжырымдары ұстаздың рөлі мен қасиеттері туралы ғасырлар бойы өз өзектілігін жоймаған философиялық-педагогикалық концепцияларды құрайды. Бұл концепцияларға сәйкес, ұстаз қоғамның рухани және интеллектуалдық саулығын сақтаушы, жаңа буынның бойындағы ұлттық сана мен азаматтық позицияны қалыптастырушы. Қазіргі заманның шабыттандыратын және қиындықтары бар жағдайында ұстаз қызметі білім беру саласындағы инновацияларды меңгеруді, оқушылардың жеке дамуына көңіл бөлуді, сонымен бірге қоғамдық талаптар мен ұлттық мәндерді ескеруді талап етеді. Тиімді ұстаз тек өз пәнінің маманы ғана емес, сонымен бірге педагог, психолог, тәрбиеші және жастар жетекшісі болуы керек.

Осылайша, ұстаздың ізгі миссиясы қоғам өмірінде шешуші рөл атқарады, өйткені ол бүгінгі күннің және болашақтың азаматтарын қалыптастырады. Ұстаздарға қойылатын талаптар үнемі өзгеріп, күрделене түссе де, олардың негізгі миссиясы – жастарды білім мен адамгершілікке баулу, оларды өмірге дайындау және олардың ұлттық және адамзаттық құндылықтарды меңгеруіне көмектесу – өзгеріссіз қала береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Әбу Насыр әл-Фараби. Қала мемлекетінің ізгі тұрғындарының көзқарастары. – Алматы: «Қазақ университеті» баспасы, 2010. – 320 б.
2. Әл-Фараби. Мінездер қаласының тұрғындарының пікірлері. (Аударма және түсініктемелер). – Алматы: «Ғылым» баспасы, 1993. – 215 б.
3. Абай Құнанбайұлы. Қара сөздер. – Алматы: «Жазушы» баспасы, 1979. – 180 б.
4. Сухомлинский В.А. Мектептегі жүрек тәрбиесі. – М.: «Педагогика» баспасы, 1978. – 256 с.
5. Hattie, J. Visible Learning: A Synthesis of Over 800 Meta-Analyses Relating to Achievement. – Routledge, 2009. – 392 p.
6. Darling-Hammond, L. The Flat World and Education: How America’s Commitment to Equity Will Determine Our Future. – Teachers College Press, 2010. – 394 p.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс]. – URL: https://adisteme.kz/rules.html (қаралған күні: 19.12.2025).