Аннотация

Бұл мақала «ұстаз» кәсібінің қоғамдық маңызы мен педагогтың миссиясын зерттеуге арналған. Жұмыстың мақсаты – ұстаздық қызметтің рухани-адамгершілік негіздерін талдау, оның ұрпақ тәрбиелеу мен қоғамның рухани қазынасын сақтаудағы рөлін ашып көрсету. Мақалада тарихи-салыстырмалы талдау, ұғымдық талдау және философиялық әдістер қолданылады. Автор «ұстаз» ұғымының терең мазмұнын қазақтың дәстүрлі мәдениеті мен қазіргі заман талаптары контекстінде зерттейді. Шетелдік және отандық ойшылдардың көзқарастарына [1, 2, 3] сілтемелер жасалады. Нәтижесінде ұстаздың тек білім беруші ғана емес, сонымен қатар тұлға қалыптастырушы, рухани жетекші және мәдени сақтаушы ретіндегі күрделі әлеуметтік рөлі анықталады. Зерттеудің қорытындысы бұл мамандыққа деген құрмет пен жауапкершілікті арттыру қажеттілігін көрсетеді.

Аннотация

Данная статья посвящена исследованию общественной значимости профессии «учитель» и миссии педагога. Цель работы – проанализировать духовно-нравственные основы учительского труда, раскрыть его роль в воспитании поколения и сохранении духовной сокровищницы общества. В статье используются историко-сравнительный анализ, концептуальный анализ и философские методы. Автор исследует глубокое содержание понятия «ұстаз» в контексте казахской традиционной культуры и современных требований. Приводятся ссылки на взгляды зарубежных и отечественных мыслителей [1, 2, 3]. В результате определяется сложная социальная роль учителя не только как передатчика знаний, но и как формирователя личности, духовного наставника и хранителя культуры. Выводы исследования указывают на необходимость повышения уважения и ответственности по отношению к этой профессии.

Кіріспе

«Ұстаз» – бұл тек кәсіби атау ғана емес, ол қазақтың мәдениетінде, рухани дүниесінде ерекше орны бар, ауыр салмақты және құрметті есім. Ол білім берушіден әлдеқайда кең мағынаны білдіреді: тәрбиеші, жетекші, насихатшы, рухани ата. Қазіргі жаһандану заманында, ақпараттық қоғамның дамуымен білім беру жүйесінің мақсаттары мен құралдары өзгеріске ұшырағанымен, ұстаздың негізгі миссиясы – адамның, азаматтың, тұлғаның қалыптасуына әсер ету – өзектілігін жойған жоқ, тіптен арттырды да. Сондықтан ұстаздың қоғамдағы рөлін, оның қызметінің философиялық-мәдени негіздерін қайта қарау аса маңызды болып табылады. Бұл мақаланың өзектілігі де осыдан туындайды: тұрақты өзгерістер эпохасында мәңгілік құндылықтардың тасымалдаушысы ретіндегі ұстаздың орнын анықтау.

Зерттеудің теориялық маңыздылығы «ұстаз» ұғымының мазмұнын тереңірек ашуға, оны дәстүрлі мәдени код пен қазіргі заманғы педагогикалық парадигмалар арасындағы байланысты түсінуге мүмкіндік береді. Практикалық маңыздылығы педагогтардың кәсіби дамуына ықпал ететін, қоғамдағы олардың беделін нығайтатын идеяларды ұсыну болып табылады. Мақала автордың дербес педагогикалық тәжірибесін де қамти отырып, тақырыпты философиялық, мәдениеттанулық және әлеуметтік-педагогикалық тұрғыдан қарастырады.

Негізгі бөлім

«Ұстаз» сөзінің этимологиясы оның терең мағынасын ашады. Ол ежелгі түркі тілдеріндегі «ус» (өнер, шеберлік) және «таз» (шебер, білімді) сөздерінің бірігуінен пайда болған. Демек, ұстаз тек оқытушы емес, шебер, өнер иесі, білім мен тәжірибені ұштастыра білетін тұлға. Бұл түсінік алып ойшыл Әбу Наср әл-Фарабидің, оның ізінше Ыбырай Алтынсарин мен Ахмет Байтұрсынұлы сияқты қазақ ағартушыларының педагогикалық көзқарастарында да көрініс тапқан. Олар білім мен тәрбиені біртұтас үдеріс ретінде қарастырып, мұғалімнің өзінің тұлғасы мен мінезі арқылы үлгі болатынын атап өткен [1, б. 45-47].

Қазақ даласының дәстүрлі қоғамында білім беру жүйесі формальды мектептерге емес, тікелей тұрмыста, ауызша дәстүр арқылы, үлкендердің кішілерге тәлім-тәрбие беруі арқылы жүзеге асырылды. Мұндай контекстте әрбір тәжірибелі адам, әрбір ақсақал өз дәрежесінде ұстаз болды. Осылайша, ұстаздық құндылықтар ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, ұлттың рухани жадын құрады. Бұл рухани жадының негізгі тақырыптары – табиғатпен үйлесім, адамгершілік, батылдық, адалдық және ұжымдық сана болды. Қазіргі формальды білім беру жүйесі осы дәстүрлі тәлімнің жалғасы және институционалданған нысаны ретінде қарастырылуы тиіс.

Қазіргі заманғы ұстаздың миссиясы үш негізгі деңгейде іске асырылады. Біріншісі – кәсіби деңгей. Бұл белгілі бір пәннің білімін, оны меңгеру әдістерін жеткізу, танымдық қабілеттерді дамыту. Екіншісі – тәрбиелік-адамгершілік деңгей. Ұстаз шәкіртінің құндылықтар жүйесін қалыптастыруға, оның адамгершілік қасиеттерін дамытуға жауапты. Чех педагогы В.А. Сухомлинскийдің айтуынша, «тәрбие – бұл адамның адами жансын оятудың шеберлігі» [2, б. 112]. Үшіншісі – мәдени-рухани деңгей. Ұстаз ұлттың мәдени кодын, рухани дәстүрін тасымалдап, ұрпақтар арасындағы байланысты сақтайды және жаңғыртады.

Осы үш деңгейдің өзара әрекеттесуі ұстаздың қызметін өте күрделі және жауапты етеді. Қазіргі заманғы оқушылар үлкен ақпараттық ағымға батырылған, сондықтан оларға білім беру барысында шынайы құндылықтарды шығармашылық пен сыни ойлауды қолдана отырып ажырата білуге үйрету қажет. Мұнда ұстаз ақпаратты таңдау мен сыни талдау жөніндегі тәсілдерді үйрететін әдіскерге айналады. Шетелдік зерттеулер де заманауи әлемдегі ұстаздың рөлінің осындай түрленуін, яғни оның толықтырушыдан жетекші мен ынталандырушыға ауысуын растайды [3, p. 78].

Дегенмен, бүгінгі күні ұстаз кәсібі бірқатар қиындықтарға тап болуда. Олардың ішінде қоғамдағы беделінің белгілі бір деңгейде төмендеуі, материалдық тұрғыдан бағаланбауы, эмоционалдық жанашырлық пен жұмыстық жүктеменің артуы бар. Бұл факторлар кәсіби шаршау синдромына әкеліп соғуы мүмкін. Сондықтан ұстаздың кәсіби дамуына, оның психологиялық-эмоционалдық ресурстарын қалпына келтіруге бағытталған жүйелі жұмыс қажет. Педагог өзінің рухани ортасын үнемі байытып, шығармашылықпен толықтырып отыруы тиіс.

Басқа маңызды аспект – ұстаздың жеке қасиеттері. Тәлімгердің табысы тек оның кәсіби даярлығына ғана емес, сонымен қатар оның адамгершілік сапаларына, шәкіртіне деген шынайы қызығушылығына, сүйіспеншілігіне және сабырлылығына тәуелді. Ұстаздың сөзі мен ісінің сәйкестігі аса маңызды. Ол өз тәрбиелеушілеріне өнеге бола алатын тұлға болуы керек. Қазақтың нақыл сөзінде айтылғандай: «Ұстаз ісі – ұядан ұшқан құстың қанатын сынайтын жер». Бұл педагогикалық шеберлік пен жоғары жауапкершілік туралы айтады.

Сонымен қатар, қазіргі ұстаздың білім беру үдерісінде ата-анамен тиімді ынтымақтастық құру міндеті өседі. Отбасы мен мектеп бір-бірін толықтыратын, баланың тұтас тұлға ретінде дамуына бірігіп ықпал ететін институттар болып табылады. Бұл байланыс диалог пен өзара құрмет негізінде құрылуы тиіс.

Қорытынды

Ұстаз – бұл уақыт пен мәдениет арқылы өтетін, бірақ өз мәнін жоғалтпайтын мәңгілік кәсіп. Оның миссиясы тек бағдарлама мен оқулықты оқып үйретуден әлдеқайда ауқымды. Ұстаз – бұл рухани жетекші, тұлға қалыптастырушы, мәдени сақтаушы және ұлттың болашағын қалыптастырушы.

Мақаланың талдауы көрсеткендей, ұстаздық қызметтің табысты болуы үшін келесі шарттардың қамтылуы қажет: білім берудің үш деңгейін (кәсіби, тәрбиелік және рухани) үйлестіре білу; педагогтың жеке қасиеттері мен кәсіби шеберлігін үнемі жетілдіру; оқушының тұтас тұлғасына бағытталған және оның сыни ойлауын дамытатын жеке тәртіпті қолдану; отбасымен тиімді серіктестік орнату; педагогтың өзінің психологиялық-эмоционалдық ресурстарына күтім жасау.

Қазіргі қоғамның талабы – шығармашылықпен ойлайтын, икемді, адамгершілік құндылықтарын игеретін және қоршаған әлеммен белсенді әрекеттесетін тұлғаларды даярлау. Бұл талаптарға ұстаз ғана жауап бере алады. Сондықтан ұстаз кәсібінің қоғамдағы беделі мен мәртебесін көтеру, олардың еңбегін толыққанды материалдық және рухани бағалау – мемлекет пен қоғамның алдындағы негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Өйткені ұстазды құрметтеу – білімді, мәдениетті және ұлттың рухани денсаулығын құрметтеу.

Әдебиеттер тізімі

1. Оразбаева Р. Қазақ педагогикалық ойының тарихы. Монография. – Алматы: Рауан, 2001. – 320 б.
2. Сухомлинский В.А. Өмір берілген балаларға. Пед. еңбектер. – М.: Педагогика, 1981. – 258 б.
3. Hargreaves A., Fullan M. Professional Capital: Transforming Teaching in Every School. – New York: Teachers College Press, 2012. – 240 p.
4. Әл-Фараби Әбу Наср. Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1994. – 180 б.
5. Noddings N. The Challenge to Care in Schools: An Alternative Approach to Education. – 2nd ed. – New York: Teachers College Press, 2005. – 210 p.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html