Аннотация: Бұл мақалада ұстаздың кәсіби қызметінің қоғамдық маңызы мен оның жеке тұлғаның дамуындағы көшбасшылық рөлі қарастырылады. Ғ. Қайырбеков пен танымал педагог-директор Күләш Бердікенқызы Мергенбаеваның тәжірибесінің мысалында ұстаздық еңбектің шынайы көшбасшылыққа айналуының педагогикалық және әлеуметтік шарттары талданады. Зерттеудің мақсаты – ұстаздың әлеуметтік-мәдени институт ретіндегі функциясын анықтау және оның шәкірттің өмірлік бағытын қалыптастыруға әсер ету механизмдерін ашу. Жұмыста біографиядік талдау, салыстырмалы-сапалық талдау және кәсіби тәжірибені жалпылау әдістері қолданылды. Нәтижелер көрсеткендей, ұстаздың көшбасшылық ықпалы оның кәсіби білімі мен адамгершілік қасиеттерінің жиынтығы арқылы жүзеге асады. Қорытындыда шәкірт тәрбиелеуде ұстаздың жан-жақты тұлға ретіндегі және рөл үлгісі ретіндегі маңызы атап өтіледі.

Аннотация (на русском языке): В данной статье рассматривается общественное значение профессиональной деятельности учителя и его лидерская роль в развитии личности. На примере опыта Г. Каирбекова и известного педагога-директора Күләш Бердікенқызы Мергенбаевой анализируются педагогические и социальные условия превращения учительского труда в подлинное лидерство. Цель исследования – определить функцию учителя как социокультурного института и раскрыть механизмы его влияния на формирование жизненного пути ученика. В работе использованы методы биографического анализа, сравнительно-качественного анализа и обобщения профессионального опыта. Результаты показывают, что лидерское влияние учителя осуществляется через совокупность его профессиональных знаний и личностных качеств. В заключении подчёркнута важность учителя как разносторонней личности и ролевой модели в воспитании ученика.

Abstract (in English): This article examines the social significance of a teacher's professional activity and his leadership role in personal development. Using the example of the experience of G. Kairbekov and the well-known teacher-director Küläsh Berdikenqyzy Mergenbayeva, the pedagogical and social conditions for turning teaching into true leadership are analyzed. The aim of the study is to determine the function of a teacher as a socio-cultural institution and to reveal the mechanisms of his influence on the formation of a student's life path. The work uses methods of biographical analysis, comparative qualitative analysis and generalization of professional experience. The results show that a teacher's leadership influence is realized through a combination of his professional knowledge and personal qualities. The conclusion emphasizes the importance of the teacher as a versatile personality and a role model in the education of the student.

Кіріспе. Қазіргі білім беру кеңістігінде ұстаздың рөлі білім берушіден гөрі әлеуметтік-мәдени жетекші, көшбасшы тұлғаға айналып келеді. Ғабит Қайырбековтың айтуынша, «ұстаз болу – жүректің батырлығы, ұстаз болу – сезімнің ақындығы». Бұл тұжырымдар ұстаздық қызметтің таза кәсібилік шеңберінен шығып, оның эмоционалды-көркемдік және тұлғалық өлшемдерін көрсетеді. Шынайы көшбасшы ретінде ұстаз тек оқу бағдарламасын орындаумен шектелмейді, ол шәкірттерінің өмірлік бағыттарын анықтауға, олардың құндылықтар жүйесін қалыптастыруға және әлеуметтік дағдыларын дамытуға әсер етеді. Қазақ мәдениетіндегі «ұстазыңды атаңнан да әзіз тұт» деген нақыл сөз де осы ұғымды растайды. Мұндай контексте белгілі педагог, директор, әрі «Әдеп» пәнінің оқытушысы Күләш Бердікенқызы Мергенбаеваның тәжірибесі ұстаздың көшбасшылық қызметінің қаншалықты әртараптанғанын және жан-жақты нәтижелерге жетуі мүмкін екендігін айқын көрсетеді. Бұл мақалада ұстаздың шынайы көшбасшы ретіндегі қызметінің мазмұны мен әсер ету механизмдері осы нақты тәжірибенің мысалында талданады.

Негізгі бөлім. Ұстаздың көшбасшылық рөлі оның бірнеше деңгейдегі қызметі арқылы іске асады: білім беру және тәрбиелеу деңгейінде, мектеп ұжымын басқару деңгейінде және жеке тұлға ретіндегі үлгі-дәйек деңгейінде. Бұл аспектілердің барлығы да өзара байланысты және бір-бірін толықтырады. Күләш Мергенбаеваның тәжірибесі бойынша, көшбасшы ретіндегі ұстаздың бірінші және негізгі міндеті – білім беру процесінде шәкірттің жан-жақты дамуына жағдай жасау. Ол бұл міндетті тек оқытушы ретінде ғана емес, «Әдеп» пәнінің мұғалімі ретінде де сәтті орындады. Әдеп сабақтары рухани-адамгершілік тәрбиенің маңызды құралы болды, олар арқылы оқушыларға қоғамдағы қарым-қатынас нормалары, сыйластық пен құрмет сезімі тәрбиеленді. Педагогикалық психологияда осы тәсіл «құндылықтарға бағытталған білім беру» деп аталады және ол жас ұрпақтың моральдық дамуы үшін өте маңызды [1, б. 67]. Мұндай сабақтардың тиімділігі оқушылардың сабаққа деген асыға күтуі арқылы байқалады, бұл оқытушының олардың санасына әсер етуінің терең деңгейін көрсетеді.

Директор ретіндегі қызметі көшбасшылықтың тағы бір деңгейін – ұйымдастырушылық пен стратегиялық басқаруды көрсетеді. Ол білім беру мекемесінің жетістіктеріне қол жеткізуге бағытталған ұжымдық жұмысты ұйымдастыра білді. Оның жетістіктері («Құрмет белгісі» ордені, Ы. Алтынсарин медалі, халықаралық «Жыл директоры» атағы) тек жеке кәсіби жетістіктер ғана емес, сонымен бірге оның басқаратын ұжымының жалпы нәтижесі болды. Бұл факт көшбасшы ретіндегі ұстаздың тиімділігі тек оның өз қабілеттерімен ғана емес, сонымен бірге оның әріптестер мен оқушылардың әлеуетін ашу және оларды ортақ мақсатқа бағыттау қабілетімен де анықталатынын дәлелдейді [2].

Шәкірттің өміріне ықпал етудің негізгі механизмдерінің бірі – бұл ұстаздың үлгі-дәйек тұлға ретіндегі әсері. Оқушылар ұстаздың тек айтқан сөздерін ғана емес, сонымен бірге оның әрекеттерін, мінез-құлқын, өмірге деген көзқарасын бақылайды және іштей қабылдайды. Күләш Мергенбаеваның тәжірибесі көрсеткендей, ұстаздың өзіндік қасиеттері – аналық мейірімділігі, табандылығы, білімге деген құштарлығы – оның шәкірттерінің өмірлік позициясына тікелей әсер етті. Оның тәрбиелеген көптеген шәкірттері өз кезегінде білім беру саласында жетекшілік қызметтерді атқарып келеді, бұл әсердің ұрпақтан-ұрпаққа берілуін көрсетеді. Педагогикалық зерттеулер бойынша, шәкірттердің кәсіби таңдауына олардың сүйікті ұстаздарының үлгісі айтарлықтай әсер етеді [3, б. 112].

Ұстаздың көшбасшылық ықпалы оның білім беру процесінде қолданатын әдіс-тәсілдері арқылы да жүзеге асады. Жаңа педагогикалық технологияларды игеру, оқушылардың белсенділігін арттыратын әдістерді қолдану (мысалы, жобалық жұмыс, дискуссиялар, рөлдік ойындар) ұстазға шәкірттердің танымдық қабілеттерін дамытуға ғана емес, сонымен бірге олардың басқару және үйлестіру дағдыларын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Осындай дағдылар – бұл келешек көшбасшылардың кәсіби құралдары.

Сонымен қатар, ұстаздың көшбасшылық рөлі оның қоғамдық белсенділігімен де анықталады. Ғылыми-әдістемелік жұмыстар жүргізу, конференциялар мен семинарларға қатысу, халықаралық байқауларда жүлдегер атану – бұлардың барлығы ұстаздың кәсіби беделін арттырып, оны білім беру қоғамдастығының ішіндегі және одан тыс кеңірек кеңістіктегі беделді тұлғаға айналдырады. Бұл бедел, өз кезегінде, оның шәкірттерінің көзіндегі сенімділігін арттырады және олардың жеке табыстарына ынталандырады.

Жеке тұлға ретіндегі ұстаздың маңызын атап өткен жөн. Ұстаздың көшбасшылық сапалары – табандылық, әділеттілік, жауапкершілік, эмпатия – оның шәкірттерінің құндылықтар жүйесіне бейімделеді. Ұстаз бен шәкірт арасындағы қарым-қатынас қарым-қатынастың үлгісі ретінде қызмет етеді, бұл кейінгі өмірде шәкірттің басқа адамдармен қарым-қатынас жасау дағдыларына әсер етеді.

Қорытынды. Ұстаз – бұл жеке тұлға дамуындағы шынайы көшбасшы. Оның көшбасшылық ықпалы оның кәсіби білімі мен педагогикалық шеберлігінен, сондай-ақ жеке адамгершілік қасиеттерінен тұрады. Күләш Мергенбаеваның тәжірибесі көрсеткендей, тиімді ұстаз-көшбасшы білім берудің әртүрлі деңгейлерінде қызмет ете алады: сабақта оқытушы, мектепте директор, ал шәкірттерінің көзінде – өмірлік бағыт беруші және үлгі-дәйек тұлға ретінде. Ұстаздың көшбасшылық рөлі тек оқушылардың білім деңгейін арттырумен шектелмейді, ол олардың құндылықтар жүйесін қалыптастыруға, әлеуметтік дағдыларын дамытуға және өз өмір жолын таңдауға әсер етеді. «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» деген қазақ халық даналығы осы шындықты білдіреді.

Қазіргі күрделі және өзгеріп жатқан әлемде ұстаздың көшбасшылық миссиясы тағы да өзекті болып отыр. Жас ұрпақты жаңа технологиялар мен күрделі қоғамдық қатынастарға дайындау ұстаздан өзінің кәсіби білімін ғана емес, сонымен бірге тұлғалық жетілуі мен әлеуметтік жауапкершілігін талап етеді. Тек осы жағдайда ұстаз шәкірттерінің өміріндегі шынайы көшбасшы болып қала алады.

Әдебиеттер тізімі

1. Нұрғалиева Р.Қ. Педагогикалық психология. – Алматы: «Білім» баспасы, 2018. – 340 б.
2. Жарылқасынұлы Қ. Білім берудегі көшбасшылық: теория мен практика. – Астана: «Фолиант» баспасы, 2020. – 275 б.
3. Сейдімбек А. Ұстаз бен шәкірт: өзара әсер және даму. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2015. – 198 б.
4. Қайырбеков Ғ. Жыр жүрегі. – Алматы: «Жазушы» баспасы, 2004. – 150 б.
5. Leithwood, K., Louis, K. S., Anderson, S., & Wahlstrom, K. How leadership influences student learning. – Center for Applied Research and Educational Improvement, 2004. – 90 p.
6. Hattie, J. Visible Learning for Teachers: Maximizing Impact on Learning. – Routledge, 2012. – 280 p.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс]. – URL: https://adisteme.kz/rules.html (қаралған күні: 19.12.2025).