Аннотация қазақ тілінде

Бұл мақала «Жігіт сұлтаны» сайыс-байқауының ұлттық тәрбиенің тиімді түрі ретіндегі рөлін, оның жас өспірімдердің тұлғасын қалыптастырудағы мәдени-тарихи маңыздылығын зерттеуге арналған. Зерттеудің мақсаты – дәстүрлі мәдениет пен қазіргі заманғы білім беру үдерісін үйлестіру контекстінде сайыстың мазмұны мен әдістемелік әлеуетін талдау. Жұмыста байқаудың жастардың санасын қалыптастыруға әсер ететін негізгі аспектілері: тарихи-мәдени білімдерді тексеру (жеті ата, аталар салты, мал шаруашылығының терминологиясы), қазақ тілі мен фольклорын меңгеру, дарын мен дене тәрбиесін дамыту міндеттері қарастырылады. Жүргізілген талдау «Жігіт сұлтаны» байқауының жас жігіттердің тарихи жад пен ұлттық сәйкестік сезімін нығайтуға, сондай-ақ олардың интеллектуалдық, эстетикалық және физикалық қабілеттерін дамытуға бағытталған күрделі педагогикалық жоба ретінде қызмет ете алатынын көрсетеді. Мақаланың нәтижелері мектеп пен жоғары оқу орындарының білім беру бағдарламаларына ұлттық-мәдени компоненттерді енгізуге қатысты шешімдерді әзірлеуге пайдалы болуы мүмкін.

Аннотация на русском языке

Данная статья посвящена исследованию роли конкурса «Жігіт сұлтаны» («Султан джигитов») как эффективной формы национального воспитания и его культурно-исторической значимости в формировании личности подростков. Цель исследования – проанализировать содержательный и методический потенциал конкурса в контексте интеграции традиционной культуры в современный образовательный процесс. В работе рассматриваются ключевые аспекты конкурса, влияющие на формирование сознания молодежи: проверка историко-культурных знаний (жеті ата, обычаи предков, терминология животноводства), владение казахским языком и фольклором, задачи развития талантов и физической культуры. Проведенный анализ показывает, что конкурс «Жігіт сұлтаны» может выступать в качестве комплексного педагогического проекта, направленного на укрепление исторической памяти и чувства национальной идентичности у молодых джигитов, а также на развитие их интеллектуальных, эстетических и физических способностей. Результаты статьи могут быть полезны при разработке решений, связанных с внедрением национально-культурных компонентов в учебные программы школ и вузов.

Abstract in English

This article explores the role of the «Jigit Sultan» competition as an effective form of national education and its cultural-historical significance in shaping the personality of adolescents. The aim of the study is to analyze the content and methodological potential of the competition in the context of integrating traditional culture into the modern educational process. The work examines the key aspects of the competition that influence the formation of youth consciousness: testing of historical and cultural knowledge (zheti ata, customs of ancestors, livestock terminology), proficiency in the Kazakh language and folklore, tasks for developing talents and physical culture. The analysis shows that the «Jigit Sultan» competition can serve as a comprehensive pedagogical project aimed at strengthening historical memory and a sense of national identity among young jigits, as well as developing their intellectual, aesthetic and physical abilities. The results of the article can be useful in developing decisions related to the introduction of national-cultural components into the educational programs of schools and universities.

Кіріспе

Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан тәрбие жүйесі әрқашан жас өскіннің тұтас тұлға ретінде дамуына бағытталған. Осы жүйенің жарқын көріністерінің бірі – жігіттердің дарын, білім, ерлік пен адамгершілік қасиеттерін сынайтын дәстүрлі сайыстар мен байқаулар. «Жігіт сұлтаны» сияқты іс-шаралар тек күш-қуат пен жылдамдықты сынайтын спортық жарыстар ғана емес, сонымен бірге ұлттық мәдениеттің терең қабаттарына енетін жан-жақты білім мен дағдыларды талап ететін интеллектуалды, мәдени және тәрбиелік құбылыс ретінде қарастырылуы тиіс. Қазіргі таңда ұлттық кодтарды сақтау, жас ұрпақтың тарихи жадты нығайту және сәйкестік сезімін қалыптастыру мәселелері өзектілігін жоғалтқан жоқ, керісінше, жаһалдану процестерінің қарқынында олар арнайы зерттеуді талап етеді. Сондықтан «Жігіт сұлтаны» байқауын талдау оның теориялық маңызын (дәстүрлі педагогикалық іс-тәжірибені зерттеу ретінде) және практикалық құндылығын (заманауи білім беру жүйесіндегі әдістемелік ресурс ретінде) анықтауға мүмкіндік береді.

Негізгі бөлім

«Жігіт сұлтаны» байқауының құрылымы мен мазмұны оның көпқырлы тәрбиелік мақсаттарын айқын көрсетеді. Бұл іс-шара жеке жарыстар жиынтығы емес, білім, өнер, дене тәрбиесі мен адамгершілік қасиеттерді теңдестіретін біртұтас жоба болып табылады. Байқаудың көп бөлігі интеллектуалдық сынақтарға арналған, бұл ұлттық дәстүрлі тәрбиенің білімді жоғары қойып, даналықты құрметтегенін көрсетеді. Асықтар арқылы ұсынылатын сұрақтар жүйесі тақырыптардың кең ауқымын қамтиды. Мал шаруашылығының терминдерін білу (жілік аттары, төлдердің атаулары, төрт түліктің пірлері) қазақтардың көшпелі өмір салты мен табиғатпен үндестігін түсінуге негіз болып табылады. Бұл ақпарат тек білім деңгейін тексеру үшін ғана емес, сонымен қатар экологиялық сана мен малшылық мәдениетінің дәстүрлерін жеткізу үшін қызмет етеді [1, б. 124].

Жеті атаны білу талабы қазақ қоғамындағы рухани-генетикалық байланыстардың маңыздылығын, тарихи жадтың құндылығын көрсетеді. Бұл тек генеалогиялық деректерді жаттау емес, әрбір жеке тұлғаның тарихи контекст пен ұрпақтар тізбегіндегі орнын түсінуді талап етеді. Салт-дәстүрлерді (бесікке салу, тұсау кесер, беташар) және олардың мағынасын түсіндіре білу мәдени кодтарды сақтап, олардың қазіргі өмірдегі мағынасын талдай алу қабілетін дамытады. Осындай тапсырмалар жастардың мәдени санасын белсенді түрде қалыптастыруға ықпал етеді [2, б. 89].

Байқау бағдарламасы тілдік құзыреттілікті де сынайды. Қазақша ай аттары, мақал-мәтелдер, тарихи тұлғалардың (хандар, батырлар, би-шешендер) аттарын білу және қолдана білу – бұл тілді тек құрал ретінде емес, ұлттық өмір сүру тәжірибесінің сақтаушысы ретінде меңгеруді талап етеді. «Үш жүз», «бес асыл», «бес дұшпан» сияқты философиялық-этикалық ұғымдармен таныстық жас өспірімдердің құндылықтар жүйесін қалыптастыруға ықпал етеді.

Сайыстың өнер бөлімі (ән, күй, би) жігіттердің эстетикалық даму деңгейін көрсетеді. Дәстүрлі өнер түрлерін білу мен орындай білу олардың мәдениетінің бөлігі болып табылады. Бұл тапсырмалар жеке дарынды ашып, ұжым алдында өнер көрсете білу, яғни коммуникациялық дағдыларды дамытады. Спорттық сынақтар (салмақ көтеру, білек сынасу, мойын арқан) ер адамның дене дайындығы мен ержүректілігінің дәстүрлі идеалдарымен байланысты. Бұл тек күш сынасы ғана емес, сонымен бірге таза ойын түріндегі шыдамдылық пен ерлікті тәрбиелеу әдісі [3, p. 156].

Бүгінгі таңда осындай дәстүрлі байқауларды ұйымдастыру электрондық ресурстар мен интербелсенді технологияларды (мысалы, тарихи тұлғалар туралы қысқа бейне роликтерді қарау, виртуалды музейге экскурсия) қолдану арқылы байытылуы мүмкін. Бұл жас өрлеудің жаңа буыны үшін мазмұнды қолжетімді етеді. Сонымен қатар, педагогикалық тұрғыдан байқаудың барлық кезеңдері жігіттердің сыни тұрғыдан ойлау қабілетін, дербес шешім қабылдау дағдыларын дамытуға бағытталуы керек. Мысалы, тарихи оқиғаларды талдау немесе дәстүрлердің қазіргі мағынасы туралы пікірталас өткізу жастардың белсенді азаматтық позициясын қалыптастыруға ықпал етеді. Осындай байқауларды білім беру орындарының тәрбие жұмысы жүйесіне енгізу жас ұрпақтың патриоттық және азаматтық қасиеттерін тәрбиелеудің тиімді жолдарының бірі болып табылады [4, б. 203].

Қорытынды. «Жігіт сұлтаны» байқауы қазақ халқының дәстүрлі тәрбие жүйесінің құнды тәжірибесін сақтай отырып, жас жігіттердің заманауи талаптарға сай тұтас тұлға ретінде дамуына ықпал ететін күрделі педагогикалық құрал ретінде қарастырылуы мүмкін. Оның мазмұны (тарихи-мәдени білім, тіл, өнер, дене тәрбиесі) тәрбиенің барлық бағыттарын біріктіреді және жеке тұлғаның гармониялы даму идеалына сәйкес келеді. Байқау жас өспірімдердің ұлттық сәйкестік сезімін, тарихи жадты және мәдени жалғастылықты нығайтуға ықпал етеді. Бұл іс-шараның түрлі тапсырмалары сыни ойлау, жеке өзіндік көрсету және ұжымдық өзара әрекеттесу дағдыларын дамытады. Педагогикалық практикада осындай байқаулардың әдістемесін пайдалану және оны заманауи білім беру технологияларымен үйлестіру ұлттық рухани құндылықтарды жаңа буынға жеткізудің тиімді жолдарының бірі болып табылады. Сондықтан мектептер мен жоғары оқу орындарының тәрбие жұмысы бағдарламаларына «Жігіт сұлтаны» сияқты дәстүрлі-инновациялық іс-шаралар түрлерін енгізуді ұсыну қажет.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақтың дәстүрлі мәдениеті: энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Арда» баспасы, 2018. – 480 б.
2. Сәденова Н.Т. Ұлттық тәрбиенің педагогикалық негіздері. – Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2020. – 256 б.
3. Huizinga J. Homo Ludens: A Study of the Play-Element in Culture. – London: Routledge & Kegan Paul, 2019. – 244 p.
4. Әбіл Е.А., Қалдыбаев С.К. Жас ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеу: теория мен практика. – Қарағанды: «Болашақ-Баспа», 2021. – 312 б.
5. Мәдени мұра және жаһалдану: қазақстандық контекст. Халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2022. – 415 б.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html