Аннотация. Бұл мақалада қазақ тілі сабақтарында оқушылардың тілдік құзыреттілігін дамыту жұмыстарының теориялық негіздері мен практикалық әдістері қарастырылады. Зерттеудің мақсаты – заманауи білім беру контекстінде тіл дамытудың мәнін анықтау және оны жүзеге асырудың тиімді тәсілдерін ұсыну. Жұмыста талдау, салыстыру, және педагогикалық тәжірибені жалпылау әдістері қолданылған. Негізгі бөлімде тіл дамыту жұмыстарының мазмұны, оқушылардың сөздік қорын молайту, ауызша және жазбаша сөйлеу мәдениетін қалыптастыру, сондай-ақ олардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың нақты әдіс-тәсілдері (мазмұндама, шығарма жазу, рөлдік ойындар, сұхбат құрастыру) толық сипатталған. Нәтижелер көрсеткендей, жүйелі түрде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстары оқушының барлық пәндер бойынша танымдық белсенділігін арттырып, ұлттық сана мен тілдік сәйкестікті нығайтады. Қорытындыда тіл дамытудың білім беру жүйесіндегі орталық рөлі және оны одан әрі жетілдіру бағыттары атап өтілген.

Аннотация. В данной статье рассматриваются теоретические основы и практические методы работы по развитию языковой компетенции учащихся на уроках казахского языка. Цель исследования – определить значение развития речи в современном образовательном контексте и предложить эффективные пути его реализации. В работе использованы методы анализа, сравнения и обобщения педагогического опыта. В основной части подробно описано содержание работы по развитию речи, конкретные методики обогащения словарного запаса учащихся, формирования культуры устной и письменной речи, а также развития их творческих способностей (изложение, сочинение, ролевые игры, составление диалогов). Результаты показывают, что систематическая работа по развитию речи повышает познавательную активность ученика по всем предметам и укрепляет национальное самосознание и языковую идентичность. В заключении подчеркивается центральная роль развития речи в системе образования и направления его дальнейшего совершенствования.

Abstract. This article examines the theoretical foundations and practical methods of developing students' linguistic competence in Kazakh language lessons. The aim of the research is to define the importance of language development in the modern educational context and to propose effective ways of its implementation. The work uses methods of analysis, comparison, and generalization of pedagogical experience. The main part describes in detail the content of language development work, specific techniques for enriching students' vocabulary, forming a culture of oral and written speech, as well as developing their creative abilities (summary writing, essay writing, role-playing games, dialogue construction). The results show that systematic language development work increases the student's cognitive activity in all subjects and strengthens national consciousness and linguistic identity. The conclusion emphasizes the central role of language development in the education system and directions for its further improvement.

Кіріспе. Тіл – адамның ой-өрісін, мәдени кодтарын, әлемді түсінуін қалыптастыратын негізгі құрал. Білім беру процесінде, әсіресе ана тілін оқытуда, тіл дамыту жұмыстары орталық орын алады. Қазақстанда қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесінде болуы және «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында ұлттық сананы нығайту міндеті осы жұмыстардың өзектілігін арттыра түседі. Тіл дамыту тек грамматикалық ережелер мен сөздік қорды меңгерумен шектелмейді; ол оқушының коммуникативтік қабілеттерін, сыни және шығармашылық ойлауын, сондай-ақ өз ойын дәл және әсерлі түрде жеткізе білу дағдыларын қалыптастырады [1, б. 78]. Бұл тұрғыда қазақ тілі сабақтары тек тілді үйрету арнасы ғана емес, жас ұрпақтың рухани-мәдени тұлға ретінде қалыптасуының басты платформасына айналады. Сондықтан тіл дамыту жұмыстарының заманауи әдіснамалық негіздерін зерттеу және олардың тәжірибеде қалай жүзеге асырылатындығын талдау өте маңызды педагогикалық міндет болып табылады.

Негізгі бөлім

1. Тіл дамыту жұмыстарының мазмұны мен мақсаттары

Тіл дамыту – бұл оқушының ауызша және жазбаша тілін жетілдіруді, оның сөздік қорын молайтуды, сөйлеу мәдениетін қалыптастыруды және ойлау қабілетін дамытуды қамтитын кешенді үдеріс. Оның негізгі мақсаттарын төмендегідей анықтауға болады:

1. Оқушыларға әдеби тіл нормаларын игерту;
2. Сөздерді орфоэпиялық және грамматикалық дұрыс қолдануға үйрету;
3. Ойды жүйелі, дәл және мазмұнды түрде жеткізе білу дағдысын қалыптастыру;
4. Әр түрлі коммуникативтік жағдайларда тиімді қатынаса білу қабілетін дамыту;
5. Оқушының эстетикалық талғамын қалыптастыру арқылы тілдік танымын байыту.

Орыс тілінде оқытатын мектептердегі қазақ тілі сабақтары үшін тіл дамыту жұмыстарының маңызы ерекше, өйткені мұнда басты мақсат тілді коммуникативтік құрал ретінде белсенді қолдана білуге үйрету болып табылады [2, б. 45].

2. Ауызша сөйлеу тілін дамыту әдістері

Ауызша сөйлеу тілін дамыту қазақ тілі сабақтарының негізін құрайды. Бұл бағыттағы жұмыстар реттілік пен жүйелілік талап етеді. Тиімді әдістердің қатарына мыналар жатады:

1. Мәтінмен жұмыс: Оқылған мәтінді талқылау, оның мазмұнын қысқаша баяндау, кейіпкерлерге сипаттама беру. Бұл оқушының ойын жинақтап, негізгі идеяны бөліп алу қабілетін дамытады.
2. Диалог және монолог құру: Әр түрлі тақырыптар бойынша жұптармен немесе топтармен диалог құрастыру, сондай-ақ белгілі бір мәселе бойынша қысқа монолог дайындау. Бұл тәсіл коммуникативтік дағдыларды жетілдіреді.
3. Рөлдік ойындар: Нақты өмірлік жағдайларды модельдеу (мысалы, «дүкенде», «дәрігерге барғанда», «тарихи кейіпкермен сұхбат»). Рөлдік ойындар оқушыны белсенді сөйлеуге итермелейді және тілдік табиғи ортаға жақындатады [3, p. 112].
4. Мақал-мәтелдермен жұмыс: Мақалдардың мағынасын түсіндіру, оларды сәйкес жағдайларда қолдану, мақалды жалғастыру немесе оған сұрақ құру сияқты жаттығулар. Бұл жұмыс тілдік мәдениетті тереңдетіп қана қоймай, халықтық даналық пен дүниетанымды жеткізеді.

3. Жазбаша сөйлеу тілін дамыту және шығармашылық жұмыстар

Жазбаша тілді дамыту жұмыстары сауаттылықты, ойды логикалық реттеуді және мәтін құру мәдениетін қалыптастырады. Осыған байланысты келесі жұмыс түрлері аса маңызды:

1. Мазмұндама (изложение): Тыңдалған немесе оқылған мәтінді қысқартып, өз сөздерімен қайта баяндау. Бұл тыңдау, есте сақтау және ойды қайта құру дағдыларын дамытады.
2. Шығарма (сочинение): Шығарманың түрлері (сипаттама, толғаныс, талдау, рецензия) оқушының эмоционалдық-бейнелеуішілік қабілеттерін ашады. Мысалы, сурет бойынша шығарма жазу көріністі сөзбен бейнелеуге, ал әдеби шығармаға рецензия жазу сыни ойлауға үйретеді.
3. Хат жазу: Хат ресми және бейресми стильдер арасындағы айырмашылықты түсінуге, өз ойын жүйелі жеткізуге көмектесетін практикалық жанр.
4. Аннотация мен реферат: Жоғары сынып оқушылары үшін ғылыми стильде жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыратын маңызды жаттығу.

Бұл жұмыстарды орындау кезінде мазмұнның дәлдігімен қатар, сөздерді дұрыс таңдау, сөйлем құрылысының әртараптандырылғандығы, стилистикалық тазалыққа назар аудару қажет.

4. Пәнаралық байланыс және тіл дамыту

Тіл дамыту жұмыстарының тиімділігін арттырудың маңызды шарттарының бірі – пәнаралық байланысты нығайту. Қазақ тілі мен әдебиет пәндерінің байланысы ерекше. Әдебиетте қолданылатын көркемдік құралдар мен стилистикалық тәсілдерді талдау қазақ тілі сабағында сөздік қорды молайтуға, сөйлем құрылысын әртараптандыруға мүмкіндік береді. Керісінше, қазақ тілі сабағында қалыптасқан грамматикалық білімдер мен терминологиялық аппарат әдебиетті талдауға негіз болады. Сонымен қатар, тарих, география, биология сияқты пәндерде қазақ тілінде берілетін түсініктер мен терминдер оқушының пәндік сөздігін кеңейтеді және тілді функционалды түрде қолдану дағдысын нығайтады.

5. Тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастырудың заманауи тәсілдері

Қазіргі білім беруде инновациялық әдістерді қолдану тіл дамыту сапасын айтарлықтай арттырады. Бұған мыналар жатады:

1. Интерактивті технологиялар: Тақырыптық мультимедиялық презентациялар, бейне материалдар, онлайн платформалардағы тапсырмалар оқушының қызығушылығын оятып, материалды көрнекі түрде жеткізуге мүмкіндік береді.
2. Жобалық жұмыс: Оқушыларды белгілі бір тақырып бойынша жоба әзірлеуге (мысалы, «Менің отбасымның тарихы», «Туған өлкемнің атаулары») тарту. Мұндай жұмыстар көптеген тілдік дағдыларды (іздеу, талдау, жүйелеу, қорытындылау, баяндау) бір мезгілде дамытады.
3. Деңгейлеп саралап оқыту: Әр оқушының тілдік дайындығына қарай тапсырмаларды дифференциациялау. Бұл әдіс әрбір оқушының жеке қабілетіне сәйкес дамуын қамтамасыз етеді.

Бұл тәсілдер оқушыны білім алу процесінің белсенді субъектісіне айналдырып, оның ізденімпаздығын, өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын дамытады.

6. Мұғалімнің рөлі және бағалау мәселесі

Тіл дамыту жұмыстарының нәтижелілігі ең алдымен мұғалімнің кәсіби дайындығы мен іскерлігіне байланысты. Мұғалім сабақты мұқият жоспарлап, әр оқушыға дер кезінде кері байланыс беруі, оның сөйлеуіндегі қателерді жұмсақ түрде түзетуі, ал оң нәтижелерін марапаттауы тиіс. Бағалау тек қана қате санын есептеумен шектеліп қоймай, оқушының ойын жеткізудегі табысын, сөздік қорының байлығын, стилистикалық таңдауының дәлдігін есепке алуы қажет. Тіл дамытудың өзіндік ерекшелігі – бұл ұзақ мерзімді және үнемілік талап ететін процесс екенін ескеру керек.

7. Тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастырудағы қиындықтар және шешімдер

Тіл дамыту жұмыстарын тиімді ұйымдастыру кезінде білім берушілер бірқатар қиындықтарға тап болады. Олардың ішінде: оқушылардың тілдік деңгейлерінің әртүрлілігі, қазақ тіліне деген мотивацияның төмендігі (әсіресе орыс тілді оқушылар арасында), сабақ уақытының шектеулілігі, көптеген мектептерде қазақ тілі сабағында қолдануға арналған заманауи дидактикалық материалдардың жетіспеушілігі. Бұл проблемаларды шешудің бір әдісі – индивидуалдау мен дифференциациялау. Әр оқушының тілдік қабілеті мен ынтасын ескере отырып, оларға әр деңгейдегі тапсырмалар ұсыну (мысалы, бір оқушыға сурет бойынша қарапайым сөйлемдер құрастыру тапсырмасын берсе, екіншісіне сол сурет бойынша шағын әңгіме жазу тапсырмасын беру). Сонымен қатар, балалардың күнделікті өміріне жақын, қызықты тақырыптарды таңдау (компьютерлік ойындар, танымал музыка, әлеуметтік желілер) тілді оқытуға деген қызығушылықты арттыруға ықпал етеді [6, б. 89]. Мұғалімдердің кәсіби даму курстарында тіл дамытудың заманауи технологияларымен таныстыру және практикалық тәжірибе алмасу осы саладағы қиындықтарды жеңуге көмектеседі.

8. Тіл дамыту жұмыстарының нәтижелерін бағалау және мониторинг

Тіл дамыту жұмыстарының тиімділігін объективті түрде бағалау педагогикалық процестің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Дәстүрлі бағалау (бақылау жұмыстары, диктанттар) тек грамматикалық және орфографиялық сауаттылықты тексереді. Алайда, коммуникативтік құзыреттілікті бағалау үшін баламалы бағалау әдістерін де қолдану қажет. Мысалы, жобаларды қорғау, рөлдік ойындарға қатысу белсенділігін бақылау, портфолио әдісі (оқушының белгілі бір мерзім ішінде жасаған ең жақсы жазбаша және ауызша жұмыстарының жинағы). Тіл дамыту саласындағы ұзақ мерзімді жетістіктерді бақылау үшін педагогикалық мониторинг жүргізу тиімді болып табылады. Ол оқушының сөздік қорының динамикасын, сөйлеу мәдениетінің деңгейін, өз ойын жеткізудегі сенімділігін жүйелі түрде бақылауға мүмкіндік береді. Мұндай кешенді тәсіл мұғалімге оқыту стратегиясын дер кезінде түзетуге және әр оқушыға тиімді көмек көрсетуге мүмкіндік береді.

Қорытынды. Қазақ тілі сабақтарындағы тіл дамыту жұмыстары білім берудің мәні мен мақсатына сәйкес оқушының жан-жақты дамуының қажетті шарты болып табылады. Бұл жұмыс тек тілдік құзыреттілікті қалыптастырумен шектелмей, оқушының ойлау қабілетін, танымдық белсенділігін, ұлттық санасын дамытуға бағытталуы тиіс. Ауызша және жазбаша сөйлеуді дамытудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін (мәтінмен жұмыс, рөлдік ойындар, мазмұндама, шығарма, жобалық жұмыс) жүйелі түрде қолдану оқушыларды тілдің барлық мүмкіндіктерін игере білетін, өз ойын еркін жеткізе алатын, шығармашылықпен ойлайтын тұлға ретінде қалыптастыруға мүмкіндік береді. Болашақта тіл дамыту жұмыстарын одан әрі жетілдіру цифрлық технологиялармен тереңірек интеграциялануды, пәнаралық байланысты нығайтуды және жеке тұлғаға бағытталған тәсілдерді кеңінен енгізуді талап етеді. Осылайша ғана қазақ тілі сабағы ұлттық рухани жаңғырудың нағыз ұясына айналып, бәсекеге қабілетті, тілдік мәдениеті жоғары ұрпақ тәрбиелеуге нақты үлес қоса алады.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. – Астана, 2007.
2. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Рауан, 1992. – 256 б.
3. Brown, H. D. Teaching by Principles: An Interactive Approach to Language Pedagogy. – Pearson Education, 2007. – 569 p.
4. Выготский, Л. С. Мышление и речь. – Москва: Лабиринт, 1999. – 352 с.
5. Нұртазина Р. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы: Мектеп, 2015. – 320 б.
6. Richards, J. C., & Rodgers, T. S. Approaches and Methods in Language Teaching. – Cambridge University Press, 2014. – 410 p.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html