Аннотация қазақ тілінде

Бұл мақала ғылыми, техникалық және кәсіби мәтіндерді аударуда терминологиялық мәселелерді қарастырады. Зерттеудің мақсаты – терминдерді аударудың негізгі әдістерін (балама табу, транслитерация, транскрипция, калькалау) талдау және олардың тиімділігі мен қолдану шектерін анықтау. Сонымен қатар, аудармада терминологиялық бірізділікті сақтау мен аудармашының терминологиялық құзыреттілігінің маңыздылығы зерттеледі. Жұмыста теориялық талдау, салыстырмалы әдіс және нақты мысалдарды қарастыру әдістері қолданылды. Зерттеу нәтижелері терминдерді дұрыс аударудың мәтіннің дәлдігі мен айқындығын қамтамасыз ететінін, ал терминологиялық бірізділіктің бұзылуы қате түсініктерге әкелетінін көрсетеді. Мақала аудармашыларға, тіл мамандарына және терминологиямен айналысатын зерттеушілерге арналған.

Аннотация на русском языке

Данная статья рассматривает терминологические проблемы при переводе научных, технических и профессиональных текстов. Цель исследования – проанализировать основные методы перевода терминов (поиск эквивалента, транслитерация, транскрипция, калькирование) и определить их эффективность и ограничения. Также исследуется важность сохранения терминологической последовательности и терминологической компетентности переводчика. В работе использованы методы теоретического анализа, сравнительный метод и рассмотрение конкретных примеров. Результаты исследования показывают, что правильный перевод терминов обеспечивает точность и ясность текста, а нарушение терминологической последовательности приводит к ошибочным интерпретациям. Статья предназначена для переводчиков, языковедов и исследователей, работающих с терминологией.

Abstract in English

This article examines terminological issues in the translation of scientific, technical, and professional texts. The aim of the study is to analyze the main methods of translating terms (finding equivalents, transliteration, transcription, calquing) and to determine their effectiveness and limitations. The importance of maintaining terminological consistency and the translator's terminological competence is also investigated. The work uses methods of theoretical analysis, comparative method, and examination of specific examples. The research results show that the correct translation of terms ensures the accuracy and clarity of the text, while the violation of terminological consistency leads to erroneous interpretations. The article is intended for translators, linguists, and researchers working with terminology.

Кіріспе

Аударма – бұл жай ғана сөздерді бір тілден екінші тілге аудару емес, мәдениет пен білімнің көпірі болып табылады. Бұл үдерістің ең күрделі және жауапты аспектілерінің бірі – ғылыми, техникалық, заңдық және медициналық мәтіндерде жиі кездесетін терминдерді дұрыс беру. Термин – белгілі бір ғылым немесе кәсіп саласындағы нақты ұғымды білдіретін сөз немесе сөз тіркесі [1, б. 15]. Осыған байланысты терминнің аудармадағы дәлдігі тек тілдік сәйкестікпен шектелмейді, ол ғылыми ақпараттың дұрыс берілуінің, құбылыстардың дәл түсіндірілуінің кепілі болып табылады. Қате аударылған термин бүкіл мазмұнды бұрмалап, тіпті кері нәтижеге әкелуі мүмкін. Мысалы, медицинадағы терминнің қате берілуі диагноз қоюда қателікке жол бере алады, ал техникалық нұсқаулықта – құрылғының дұрыс жұмыс істемеуіне себеп болады.

Қазақ тіліндегі терминологиялық қор әлі де қалыптасып, дамып келеді. Бұл процесте аудармашылардың рөлі аса зор, өйткені олар шетелдік ұғымдарға қазақша дәл және түсінікті баламалар табуға міндетті. Осыған байланысты бұл мақаланың мақсаты – терминдерді аударудың негізгі әдістерін жүйелі түрде қарастыру, оларды қолдануда туындайтын мәселелерді талдау және терминологиялық бірізділікті сақтаудың маңыздылығын ашып көрсету. Зерттеудің өзектілігі ғылыми-техникалық прогрестің қарқыны, жаңа ұғымдар мен терминдердің үнемі пайда болуы және оларды қазақ тілінде дұрыс қалыптастыру қажеттілігінде жатыр.

Негізгі бөлім

Аударма теориясында терминдермен жұмыс істеудің бірнеше негізгі әдісі бар. Олардың әрқайсысы өз ерекшеліктерімен және қолдану аясымен сипатталады.

Бірінші және ең қолайлы әдіс – балама табу (эквивалент). Бұл түпнұсқа терминге мағынасы, қолданылу саласы және стильдік белгілері жағынан толық сәйкес келетін аударма тіліндегі термін іздеу. Мысалы, ағылшын тіліндегі «computer» терминінің қазақ тіліндегі толық баламасы – «компьютер» немесе «есептеуіш». Бірақ бұл әдіс әрқашан мүмкін бола бермейді, өйткені көптеген ұғымдар, әсіресе құқық немесе мәдениет саласындағылар, әр түрлі мәдени контексттерде туындағандықтан, толық сәйкестік табу қиынға соғады [2, б. 78].

Екінші әдіс – транслитерация. Бұл түпнұсқа терминнің әріптерін аударма тілінің әріптерімен беру. Мысалы, «laser» – «лазер», «module» – «модуль». Бұл әдіс жиі қолданылады, әсіресе халықаралық терминдер үшін, бірақ ол тілдің фонетикалық ерекшеліктерін еске алмайды.

Үшінші әдіс – транскрипция. Транслитерациядан айырмашылығы, бұл жерде терминнің дыбысталуы (фонетикалық құрылымы) негізге алынады. Мысалы, ағылшын тіліндегі «manager» [ˈmænɪdʒər] термині қазақ тілінде «менеджер» ретінде бейнеленеді. Бұл әдіс атаулар мен халықаралық терминдерді беруде тиімді.

Төртінші әдіс – калькалау. Бұл түпнұсқа терминнің құрамын (морфемаларын) аударма тіліне тікелей аудару. Мысалы, ағылшын тіліндегі «skyscraper» (sky – аспан, scrape – қыршу) термині қазақ тілінде «ғимарат» деп емес, «асбөрі» деп калькалануы мүмкін. Дегенмен, бұл әдіс жиі түсініксіз не табиғатсыз терминдерді туғызады, егер ол тілдің ішкі заңдылықтарына қайшы келсе [3, б. 112].

Терминдерді аударудағы ең үлкен мәселелердің бірі – терминологиялық бірізділікті сақтау. Яғни, бір мәтінде немесе бүкіл салада бір терминге бір балама тағайындалуы тиіс. Құрманбайұлы Ш. өз зерттеуінде: «Жаңа термин қалыптастыруда... бірізділікке зиянын тигізіп отыр» деп атап өтеді [4, б. 45]. Мысалы, ағылшын тіліндегі «software» термині бір жерде «бағдарламалық жасақтама», ал басқа жерде «программалық қамтамасыз ету» деп берілсе, оқырман түсінбеушілікке ұшырайды. Бұл мәселені шешу үшін стандартталған терминдер сөздіктерін құру және салалық комиссиялардың жұмысы өте маңызды.

Екінші маңызды аспект – аудармашының терминологиялық құзыреттілігі. Аудармашы тек екі тілді білуі ғана емес, сонымен бірге аударатын саланың негізгі ұғымдары мен ғылыми аппаратымен таныс болуы керек. Р. Сыздықованың атап өткендей: «Жаңа ұғымға балама іздегенде, қазақ тілінің ішкі мүмкіндігін... пайдалануға ерекше мән беру қажет» [5, б. 67]. Яғни, аудармашы терминді тек аудармай, оны қазақ тілінің сөзжасам жүйесіне сәйкес етіп, тілдік табиғатты бұзбай қалыптастыруға тырысады.

Қазіргі кезде терминологиялық жұмысты жеңілдететін цифрлық құралдардың (электрондық сөздіктер, терминдер базалары, корпус лингвистикасы) рөлі артуда. Бірақ бұл құралдар тек көмекші ретінде қызмет етеді, түпкілікті шешімді әлі де адам – аудармашы қабылдайды. Өйткені терминнің мағынасы көбінесе контекстке байланысты болады. Н. Уәлидің айтуынша: «Сөз тіркестерінде берілген терминдердің семантикасы... мәтіннің өзінде ашылуы керек» [6, б. 89]. Мысалы, «cell» сөзі биологияда – «жасуша», физикада – «элемент», ал құқықта – «камера» деп аударылады. Тек контекстті талдау арқылы аудармашы дұрыс баламаны таңдай алады.

Терминдерді аудару кезінде қазақ тілінің графикалық жүйесінің өзгеруі (латын әліпбиіне көшу) жаңа мәселелерді тудырады. А.К. Шыныбекованың пікірінше, бұл процесті ұтымды ұйымдастыру терминологиялық бірізділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді [7, б. 101]. Транслитерация мен транскрипция ережелері жаңа графикаға бейімделіп, терминдердің жазылуын стандарттау қажет.

Зерттеу барысында қазақ ғалымдарының терминологияға қатысты пікірлері аударма теориясы мен практикасының маңызды бағыттарын айқындайтынына көз жеткіздік. Құрманбайұлы Ш. термин бірізділігінің бұзылу қаупін атап өтсе, Р. Сыздықова балама таңдауда тіл табиғатын сақтау қажеттігін негіздейді. Жанұзақов Т., Уәли Н. және Қалиев Б. т.б сынды ғалымдар терминнің қолданыстағы ыңғайлылығы, контекстегі мағынасы және тілдік жүйеге бейімділігіне баса назар аударады. Бұл пікірлер аудармашының терминмен жұмыс істеу барысында тек тілдік емес, логикалық, ғылыми және танымдық қабілеттерінің де маңызды екенін көрсетеді.

Сонымен қатар, нақты мысалдар арқылы біз терминдердің сәтсіз аударылған жағдайларында мағына бұрмаланып, стильдік сәйкессіздік туындайтынын, ал сәтті аударылған терминдер мәтіннің оқылымын жеңілдетіп, мазмұнды түсінуді арттыратынын байқадық. Яғни, сапалы терминологиялық жұмыс аударманың ақпараттық айқындығын, ғылыми нақтылығын және коммуникативтік тиімділігін қамтамасыз етеді. Бұл — қазіргі таңда аударма саласына қойылып отырған басты талаптардың бірі.

Қорыта айтқанда, аудармадағы терминдермен жұмыс — көпқырлы, кешенді әрі үздіксіз ізденісті талап ететін үдеріс. Бұл бағытта аудармашы тек тілді ғана емес, аударылатын салаға қатысты білімді де жетік меңгеруі тиіс. Терминологиялық сауаттылық пен бірізділікті сақтау — ғылыми-танымдық қарым-қатынасты дамытуға, мәдениетаралық байланысты нығайтуға және қазақ тілінің кәсіби лексикасын жүйелеуге зор үлес қосады. 

Терминдермен жұмыс істеу барысында аудармашының ең үлкен жауапкершілігі — шетелдік ғылыми ұғымдарды қазақ тіліне бейімдеп, оларды ұлттың таным-түсінігіне сіңіру. Бұл оңай міндет емес. Себебі әрбір терминнің артында тұтас бір ғылыми көзқарас, мәдени контекст және тарихи даму жатыр. Оны қазақ оқырманына ұғынықты етіп жеткізу — терең білім мен шығармашылықты қажет ететін іс. Осы тұрғыда аудармашы – тек тіл маманы емес, сонымен қатар ғылым мен мәдениетті байланыстырушы көпір.

Бүгінде жаһандану үдерісі күшейіп, әр салада жаңа ұғымдар пайда болуда. Сол жаңа ұғымдарға сәйкес келетін сапалы қазақша балама табу — ұлттық тілдің дамуындағы маңызды сәттердің бірі. Егер біз бұл ұғымдарға дұрыс термин ұсынбасақ, олар бөтен қалпында қалып, тілдің ішкі жүйесіне ене алмай қалады. Ал керісінше, сәтті терминдер қазақ тілінің ғылыми әлеуетін арттырып, оны заманауи ғылыми кеңістіктің толыққанды тіліне айналдырады. Бұл тұрғыда аудармашының еңбегі – ұлттық мүдде үшін жасалған нақты әрекет деуге болады.

Сонымен қатар, терминологиялық дәлдік тек ғылыми ортада ғана емес, жалпы қоғамда да дұрыс түсіністік қалыптастыру үшін маңызды. Қазір адамдар ақпаратты жедел қабылдайды, ал ол ақпараттың сапасы көбіне аудармашының қолынан өтеді. Теріс аударылған термин — жалған түсінік тудырады, ал дұрыс және дәл аударылған термин — білім мен ғылымның дамуына үлес қосады. Яғни, аудармашының қызметі кейде көзге көрінбесе де, қоғам үшін аса маңызды рөл атқарады.

Қорытынды

Терминдерді аудару – бұл тек тілдік емес, сонымен қатар ғылыми-танымдық және мәдени мәселе. Аударманың сапасы көбінесе терминдердің дәлдігі мен бірізділігімен анықталады. Терминдермен жұмыс істеу кезінде аудармашы балама табу, транслитерация, транскрипция және калькалау сияқты әртүрлі әдістерді икемді пайдалануы керек, олардың әрқайсысының тиімділік шектерін ескере отырып. Алайда, ең бастысы – аудармашының терминологиялық құзыреттілігі, яғни оның аударылатын саланың негізгі ұғымдарын терең білуі және қазақ тілінің сөзжасам мүмкіндіктерін жақсы меңгеруі.

Терминологиялық бірізділікті сақтау бүкіл сала үшін біртугас тілдік кеңістік құрудың алғышарты болып табылады. Бұл мәселені шешу үшін салалық терминдер сөздіктерін жасау, стандарттарды әзірлеу және аудармашылар арасында тәжірибе алмасу маңызды. Сондай-ақ, контекст терминнің мағынасын ашуда шешуші рөл атқаратындықтан, аудармашы мәтіннің жалпы мазмұнын ескеріп, терминнің дәл қолданылу аясын анықтауға міндетті.

Қазіргі жаһандану дәуірінде жаңа ұғымдар мен терминдердің ағыны үздіксіз болып отыр. Оларға сәйкес қазақша дәл, түсінікті және тілдік табиғатқа сәйкес баламалар табу – ұлттық ғылыми тілді дамытудың негізгі жолы. Осы талапқа сай келетін сапалы аударма жасау арқылы ғана қазақ тілі заманауи ғылым мен білімнің толыққанды тасымалдаушысына айнала алады. Демек, аудармашының қызметі жай ғана техникалық емес, сонымен қатар ұлттың рухани-мәдени дамуына қызмет ететін ізгі мақсатты іс-әрекет болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1. Ғалымжанова М. Терминология негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2018. – 200 б.
2. Newmark, P. A Textbook of Translation. – New York: Prentice Hall, 1988. – 292 p.
3. Виноградов В.С. Введение в переводоведение (общие и лексические вопросы). – М.: Издательство института общего среднего образования РАО, 2001. – 224 с.
4. Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы: тарихы, мәселелері, болашағы. – Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2020. – 180 б.
5. Сыздықова Р. Қазіргі қазақ тіліндегі терминжасам. – Алматы: Дәуір, 2015. – 150 б.
6. Уәли Н. Контекст және аударма. – Алматы: Мектеп, 2019. – 175 б.
7. Шыныбекова А.К. Қазақ тілінің латын графикасына көшуі және терминологиялық мәселелер // Тілтаным. – 2022. – № 3. – Б. 95-105.
8. Cabré, M. T. Terminology: Theory, methods and applications. – Amsterdam: John Benjamins Publishing, 1999. – 250 p.
9. ISO 704:2009. Terminology work – Principles and methods. – International Organization for Standardization, 2009.
10. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html