Аннотация (қазақ тілінде): Бұл мақала қазақ халқының аса көрнекті қайраткері, Алаш қозғалысының идеологы, ғалым және ағартушы Әлихан Бөкейханның тарихи тұлға ретіндегі орны мен рөлін зерттеуге арналған. Зерттеудің мақсаты – Бөкейханның саяси, ғылыми және ағартушылық қызметінің негізгі бағыттарын талдау, оның ұлттық мемлекеттілік пен білім беру идеяларының қазіргі заманға деген өзектілігін анықтау. Жұмыста әдебиеттерді талдау, тарихи-салыстырмалы әдіс және деректерді жүйелеу әдістері қолданылды. Нәтижесінде Әлихан Бөкейханның қызметінің көп қырлы сипаты, оның қазақ автономиясы мен рухани жаңғыру идеяларын тұтастай ұстаным ретінде қалыптастырудағы сіңірген үлесі ашық көрсетілген. Қорытындыда Алаш қайраткерінің мұрасының қазақстандық ұлттық сана мен білім беру жүйесін дамыту үшін қазіргі маңызы атап өтілген. Мақалада формулалар қолданылмаған. Әдебиетке сілтемелер мәтінде көрсетілген [1–6].

Аннотация (на русском языке): Данная статья посвящена исследованию места и роли видного деятеля казахского народа, идеолога движения Алаш, ученого и просветителя Алихана Букейхана как исторической личности. Цель исследования – проанализировать основные направления политической, научной и просветительской деятельности Букейхана, определить актуальность его идей национальной государственности и образования для современности. В работе использованы методы анализа литературы, историко-сравнительный метод и систематизация данных. В результате многогранный характер деятельности Алихана Букейхана, его вклад в формирование идеи казахской автономии и духовного обновления как целостной платформы раскрыт наглядно. В заключении подчеркнута современная значимость наследия лидера Алаш для развития казахстанского национального самосознания и системы образования. В статье не используются формулы. Библиографические ссылки даны в тексте [1–6].

Abstract in English: This article is devoted to the study of the place and role of a prominent figure of the Kazakh people, the ideologist of the Alash movement, scientist and educator Alikhan Bukeikhan as a historical personality. The aim of the study is to analyze the main directions of Bukeikhan's political, scientific, and educational activities, to determine the relevance of his ideas of national statehood and education for modernity. The work uses methods of literature analysis, historical-comparative method, and systematization of data. As a result, the multifaceted nature of Alikhan Bukeikhan's activities, his contribution to the formation of the idea of Kazakh autonomy and spiritual renewal as an integral platform, is clearly revealed. The conclusion highlights the modern significance of the legacy of the Alash leader for the development of Kazakhstani national identity and the education system. The article does not use formulas. Bibliographic references are provided in the text [1–6].

Кіріспе

Қазақ тарихында XX ғасырдың басы Алаш қозғалысы сияқты ерекше құбылыстың қалыптасуымен, оның басын қосқан зиялылар тобының пайда болуымен сипатталады. Осы тобының ең белгілі өкілдерінің бірі – Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан (1866–1937). Ол тек саясаткер ғана емес, тарихшы, экономист, публицист, аудармашы және ағартушы ретінде де тарихымызда терең із қалдырды. Тақырыптың өзектілігі Қазақстанның Тәуелсіздік жылдарында ұлттық тарихнаманы қалпына келтіру және оның көрнекті тұлғаларын объективті бағалау процесімен тығыз байланысты. Әлихан Бөкейханның мұрасы – бұл ұлттық сананы қалыптастырудың, заманауи білім беру мен мемлекеттік құрылымдардың идеялық негіздерін іздестірудің бай қайнары. Зерттеудің теориялық маңыздылығы оның көп қырлы қызметін жан-жақты талдауда, ал практикалық маңыздылығы – оның идеяларының қазіргі білім беру мен мәдени саясат үшін құндылығын ашуда жатыр [1, б. 5].

Негізгі бөлім

Әлихан Бөкейханның қызметін үш негізгі салада қарастыруға болады: саяси, ғылыми-зерттеушілік және ағартушылық-педагогикалық. Бұл салалар өзара тығыз байланысты болып, оның дүниетанымы мен іс-әрекетінің тұтастығын көрсетеді.

Саяси қызметі студенттік жылдарынан бастау алады. Петербургтегі Орман институтында оқыған кезде ол оқу орындарындағы қозғалыстарға белсенді қатысып, саяси тұрғыдан «сенімсіз» деп танылды. Осы тәжірибе оның кейінгі қазақ даласының өзін-өзі басқару мәселелеріне тереңірек қызығуына негіз болды. 1905 жылғы революциядан кейін ол қазақ зиялыларының саяси ұйымдасу процесінде маңызды рөл атқарды. Әлихан Бөкейхан «Алаш» партиясының негізін қалаушылардың және оның бағдарламасын әзірлеушілердің бірі болды. Оның саяси идеалдары қазақ автономиясын, зайырлы заңды мемлекетті және білім мен ғылым негізіндегі қоғамды құру болды. Ол ұлтшылдықты отансүйгіштікпен, туған халықтың тілі мен мәдениетін сақтау мен дамытумен байланыстырды [2, б. 45].

Ғылыми-зерттеушілік қызметі тарих пен этнография саласындағы еңбектермен сипатталады. Оның «Қырғыз өлкесінің тарихи тағдыры мен мәдени жетістіктері» (1903) атты алғашқы ірі еңбегі қазақ даласының ежелгі заманнан бастап соңғы уақытқа дейінгі тарихын жан-жақты қамтыды. Бұл еңбекте ол қазақтардың этногенезі, шаруашылығы, әлеуметтік құрылымы туралы құнды деректер берді. «Қырғыздар» (1910) атты мақаласында ұлттық қозғалыстардың формаларын талдады. Әлихан Бөкейхан Кенесары Қасымұлы көтерілісіне де ерекше назар аударды және бұл тақырыпта арнайы монография жазды (1923). Оның ғылыми еңбектері қазақ халқының тарихын объективті түрде, орыс және еуропалық оқырмандарға түсіндіруге бағытталған болатын.

Алайда, Әлихан Бөкейханның ең ірі мұрасы оның ағартушылық-педагогикалық көзқарастары мен бастамаларында жатыр. Ол білім мен ғылымды ұлттық дамудың негізгі тетігі деп санады. Оның пікірінше, бостандық тек саяси тәуелсіздік емес, сонымен бірге ақыл-ойдың, білімнің еркіндігі болып табылады. «Алаш» партиясының бағдарламасы мен Жалпықазақ сиезінің қаулыларында білім беру мәселелері кең орын алды. Бөкейхан ұлттық мектептер үшін бағдарламалар әзірлеуді, оқу-әдістемелік құралдар мен оқулықтар жазуды, қазақ тілінің емлесін біртұтастастыруды, пайдалы әдебиеттерді аударуды алға қойды [3, б. 112]. 1924 жылы Орынборда өткен Қазақ білімпаздарының бірінші сиезінде ол қазақ тілінің әліпбиі мен емлесі мәселелері бойынша белсенді пікірталасқа қатысты.

Әлихан Бөкейханның ағартушылық идеялары тек теориялық жобалармен шектелген жоқ. Ол білім мен ғылымды насихаттау үшін белсенді түрде журналистикаға араласты, «Қазақ» газетінің негізін қалаушылардың бірі болды. Оның публицистикасы халықты сауаттандыруға, саяси және әлеуметтік сананы оятуға бағытталды. Ол қазақ жастарын білім алуға үндеп, олардың ата-бабаларының ерліктері мен мәдени мұрасынан қуат алуына түрткі болды.

Халықаралық контекстте Әлихан Бөкейханның қызметі қазақ халқының тарихын және оның мемлекеттік болмысын қалыптастыру талаптарын әлемге таныту ретінде қарастырылады. Оның еңбектері Ресей империясының ішіндегі ұлттық-мәдени автономия идеяларының дамуына белгілі үлес қосты. Зерттеушілер оны Орталық Азиядағы заманауи ұлттық қозғалыстардың алғашқы теоретиктерінің бірі ретінде бағалайды [4, p. 78].

Әлихан Бөкейханның тағдыры кеңестік тоталитарлық жүйенің құрбаны болды, бірақ оның идеялары мен еңбегі ұмытылмады. Тәуелсіз Қазақстанда оның есімі қайта ақталды, оның мұрасын зерттеу жаңа күшпен жалғасты. Оның білім мен ғылымның маңыздылығы туралы, ұлттық тілдің рөлі туралы, азаматтық қоғам мен заңдылықтың қажеттілігі туралы ойлары қазіргі білім беру реформалары мен мәдени саясат үшін өзектілігін жоғалтқан жоқ.

Қорытынды

Әлихан Бөкейхан – қазақ тарихының аса көрнекті, күрделі және көп қырлы тұлғасы. Оның қызметі саяси күрестен, ғылыми зерттеулерден және ағартушылық іс-шаралардан тұратын тұтас үрдіс ретінде қарастырылуы керек. Ол Алаш автономиясы идеясының негізін салушы, қазақ халқының тарихын жүйелі түрде зерттеген алғашқы ғалымдардың бірі және білім мен ғылымды ұлттық жаңғырудың басты құралы деп санаған тұңғыш ағартушылардың бірі болды. Оның мұрасы қазіргі Қазақстан үшін ұлттық сананы нығайту, білім беру саласындағы реформаларды тереңдету және азаматтық қоғам институттарын дамыту тұрғысынан үлкен құндылыққа ие. Әлихан Бөкейханның өмірі мен ісі – бұл туған халыққа деген шынайы махаббат пен жауапкершіліктің, сондай-ақ болашаққа деген адалдық пен сенімділіктің үлгісі. Оның идеялары мен бастамаларын одан әрі тереңірек зерттеу және білім беру мен мәдениет саласындағы қазіргі тәжірибеге сәйкестендіру – қазіргі ғалымдар мен педагогикалық қауымның маңызды міндеті.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. – 4-том. – Алматы: «Атамұра», 2010. – 768 б.
2. Сарсекеев М. Алаш қозғалысы: идеялар, оқиғалар, тұлғалар. – Алматы: Жазушы, 1994. – 256 б.
3. Нұртазина Р.Д. Әлихан Бөкейхан: ағартушылық ізденіс. – Алматы: Қазақ университеті, 2013. – 180 б.
4. Khalid, A. The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia. – Berkeley: University of California Press, 1998. – 335 p.
5. Әлихан Бөкейхан. Шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1994. – 400 б.
6. Olcott, M. B. The Kazakhs. – 2nd ed. – Stanford: Hoover Institution Press, 1995. – 388 p.
7. Жұртбай Т. Ұраным – Алаш. – Алматы: Атамұра, 2009. – 304 б.
8. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html