Аннотация (қазақ тілінде)
Бұл мақала жаһандану жағдайында ұлттық болмыс пен тұлғалық дамудың маңызды факторы ретіндегі салт-дәстүрдің тәрбиелік әлеуетін зерттейді. Мақаланың мақсаты – қазақтың ұлттық тәлім-тәрбие жүйесіндегі салт-дәстүрлердің қалыптастырушы рөлін талдап, олардың қазіргі білім беру үдерісінде пайдалану жолдарын ұсыну. Зерттеу әдіснамалық негізін тарихи-мәдени талдау, педагогикалық әдебиеттерді салыстыру және тәжірибені жалпылау әдістері құрайды. Мақалада ұлттық тәрбиенің мақсат-міндеттері, оның негізгі көздері (фольклор, ауыз әдебиеті, әдет-ғұрып, ұлағатты сөздер) ашылады. Өзекті мәселе ретінде ұлттық құндылықтарды жаһандық тенденциялар контекстінде сақтау мен дамыту мәселесі қарастырылады. Салт-дәстүрлердің (сәлемдесу, қонақжайлылық, құрмет, еңбекке деген көзқарас) бала тәрбиесіндегі тұрақты педагогикалық құрал ретіндегі рөліне назар аударылады. Нәтижесінде салт-дәстүрлерді білім беру процесіне тиімді енгізу тек отбасы мен мектептің тығыз ынтымақтастығында ғана мүмкін болатыны, оның жетістігі ұстаздың өзіндік мысалы мен біліктілігіне тікелей байланысты екендігі дәлелденеді [1, 2]. Қорытындылай келе, ұлттық тәлім-тәрбие – бұл тек өткенді сақтау емес, сонымен бірге ұлттың болашағы мен бәсекеге қабілеттілігінің кепілі болып табылады.

Аннотация (на русском языке)
Данная статья исследует воспитательный потенциал традиций и обычаев как важного фактора национальной идентичности и личностного развития в условиях глобализации. Цель статьи – проанализировать формирующую роль традиций в системе казахского национального воспитания и предложить пути их использования в современном образовательном процессе. Методологическую основу исследования составляют историко-культурный анализ, сопоставление педагогической литературы и обобщение практики. В статье раскрываются цели и задачи национального воспитания, его основные источники (фольклор, устное народное творчество, обычаи, назидательные изречения). В качестве актуальной проблемы рассматривается вопрос сохранения и развития национальных ценностей в контексте глобальных тенденций. Уделяется внимание роли традиций и обычаев (приветствие, гостеприимство, уважение, отношение к труду) как устойчивого педагогического инструмента в воспитании детей. В результате доказывается, что эффективное внедрение традиций в образовательный процесс возможно лишь при тесном сотрудничестве семьи и школы, а его успех напрямую зависит от личного примера и профессионализма учителя [1, 2]. В заключении делается вывод, что национальное воспитание – это не просто сохранение прошлого, но и залог будущего и конкурентоспособности нации.

Abstract (in English)
This article examines the educational potential of traditions and customs as an important factor of national identity and personal development in the context of globalization. The purpose of the article is to analyze the formative role of traditions in the system of Kazakh national education and to propose ways of their use in the modern educational process. The methodological basis of the research is historical and cultural analysis, comparison of pedagogical literature and generalization of practice. The article reveals the goals and objectives of national education, its main sources (folklore, oral folk art, customs, edifying sayings). The issue of preserving and developing national values in the context of global trends is considered as an urgent problem. Attention is paid to the role of traditions and customs (greeting, hospitality, respect, attitude to work) as a sustainable pedagogical tool in the upbringing of children. As a result, it is proved that the effective introduction of traditions into the educational process is possible only with close cooperation between the family and the school, and its success directly depends on the personal example and professionalism of the teacher [1, 2]. In conclusion, it is concluded that national education is not just a preservation of the past, but also a guarantee of the future and competitiveness of the nation.

Кіріспе

Қазіргі жаһандану әлемінде ұлттың рухани саулығы мен мәдени ерекшелігін сақтау мәселесі ерекше өзектілікке ие. М.Әуезовтың «Ел болам десең, бесігіңді түзе» деген мәтел осы ақиқатты терең білдіреді: ұлттың тағдыры оның ең кіші ұрпағын қалай тәрбиелеуіне байланысты. Ұлттық тәлім-тәрбие – бұл халықтың ғасырлар бойы жинақтаған тәрбиелік тәжірибесінің жүйесі, ол ұрпақтан ұрпаққа салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ауыз әдебиеті арқылы беріледі. Қазақ халқы үшін бұл жүйе әрқашан «әлемде теңдесі жоқ» ерекше маңызға ие болды. Тақырыптың өзектілігі бүгінгі білім беру жүйесінде инновациялық өзгерістерді енгізу кезінде ұлттық тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз ететін салттық құндылықтарды сақтау қажеттілігінде жатыр. Теориялық маңыздылығы ұлттық тәрбие ұғымын жүйелеуге, ал практикалық құндылығы мектеп пен отбасы тәжірибесіне салт-дәстүрді тәрбиелік құрал ретінде тиімді енгізу бойынша нақты әдістемелік ұсыныстар беруге байланысты. Ұлттық болмыс пен жаһандық ашықтық арасындағы тепе-теңдікті табу – қазіргі педагогиканың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.

Негізгі бөлім

1. Ұлттық тәлім-тәрбиенің теориялық негіздері

Ұлттық тәрбие ұғымын ұлттық педагогиканың негізін салушы М.Жұмабаев алғаш рет әдеби-педагогикалық оқулықтарға енгізді. Ол педагогиканың ұлттық тәрбиеден бастау алатынын атап өтті: «Әрбір тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті» [1, б. 112]. Қазіргі түсінікте ұлттық тәрбиенің басты мақсаты – ұлттық сана-сезімі мен мәдени өзін-өзі тануы қалыптасқан, ұлттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық құндылықтарды үйлестіре алатын толыққанды тұлғаны қалыптастыру. Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешіледі:

• Ана тілін, тарихты, мәдениет пен салт-дәстүрді құрметтеуге негізделген интеллектуалдық мінез-құлықты қалыптастыру.
• Қазіргі индустриалды-инновациялық қоғамның талабына сай белсенділік пен іскерлікке тәрбиелеу.
• Басқа мәдениеттермен тиімді диалог және бәсекеге қабілеттілікке дайындау.

Ұлттық тәрбиенің бай көздері: фольклор, ауыз әдебиеті, ұлттық әдебиет, әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер, ұлағатты сөздер, мақал-мәтелдер мен даналық нақылдар. Мысалы, «Отанды сүю – отбасынан басталады», «Кішіпейілділік – кісінің көркі» сияқты сөздер бала санасын тәрбиелеудің тиімді құралдары болып табылады.

2. Отбасы және мектеп: тәрбиенің біртұтас кеңістігі

Ұлттық тәрбие жүйесінде отбасы бірінші және ең маңызды ошақ болып табылады. Абайдың айтуынша, «Балаға мінез үш алуан адамнан жұғады: бірінші – ата-анасынан...». Отбасында ата-ана тек қамқоршы ғана емес, сонымен қатар басты үлгі-өнеге. «Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер» деген халық даналығы осыны растайды. Отбасы берекелі, сүйіспеншілік пен өзара құрмет ортасы болғанда ғана баланың тұрақты тәрбиелік негізі қаланады. Отбасында сіңірілген құндылықтарды жетілдіру және тереңдету – мектептің міндеті. Ұлттық тәлім-тәрбиенің тиімділігі тек отбасы мен мектептің тығыз ынтымақтастығында ғана мүмкін. Мұғалім отбасымен үнемі байланыста болып, ортақ тәрбиелік стратегия жасауы керек. А.С.Макаренко атап өткендей, тәрбие – бұл біртұтас процесс, онда әрбір элемент жүйенің бір бөлігі ретінде ғана мағынаға ие болады [2, б. 87].

3. Салт-дәстүрлер – тәрбиенің тікелей педагогикалық құралы

Салт-дәстүрлер – бұл халықтың тәрбиелік тәжірибесінің кристалданған түрі. Олар тек сыртқы рәсімдер емес, ішкі мәні бар әлеуметтік-мәдени кодтар. Қазақ салт-дәстүрлерінің тәрбиелік жүйесі баланың өмірлік циклімен (туу, өсу, үйлену) тығыз байланысты және келесідей негізгі бағыттарды қамтиды:

• Сәлемдесу әдебі: Ұрпақтар арасындағы құрмет пен иерархияны нығайтады, коммуникацияның мәдени негіздерін қалайды.
• Қонақжайлылық пен сыйластық («қонақ құдайы»): Әлеуметтік достық пен өзара көмекке, шеттен келген адамды қабылдау мәдениетіне үйретеді.
• Құрмет пен инабаттылық: Ағайындарға, ата-анаға, ақсақалдарға деген құрмет сезімін, сондай-ақ табиғат пен жануарлар әлеміне деген қатынасты тәрбиелейді.
• Еңбекке деген көзқарас: Бесік тойынан бастап, баланы еңбекке баулу, оны қоғамдық пайдалы іс-әрекетке қатыстырады.

Бұл салт-дәстүрлер тек ересектер арасындағы қатынастарды реттеуден тыс, бала тәрбиесінің тікелей құралы болып табылады. Олар қатаң нормалар ретінде емес, өмірлік қажеттілік пен әдемілік ретінде ұсынылуы тиіс.

4. Ұлттық тәлім-тәрбиені қазіргі білім беруге интеграциялау

Қазіргі білім беру жүйесінде салт-дәстүрлерді пайдалану екі маңызды мәселені шешеді: біріншіден, ол балаларды халықтың педагогикалық тәжірибесімен таныстырады; екіншіден, ол тұлғада жауапкершілік, белсенділік, іскерлік сияқты қасиеттерді қалыптастырады. Бұл интеграцияны жүзеге асырудың тиімді жолдарына мыналар жатады:

• Пәндерді оқыту арқылы: Әдебиет сабағында фольклор мен дастандарды, тарих сабағында дәстүрлі қоғам құрылымын, географияда шаруашылық тәжірибені зерттеу.
• Жобалық және ізденіс жұмыстары арқылы: Оқушылардың өз ауылының, өңірінің салт-дәстүрлерін жинауға, талдауға және құжаттауға бағытталған жобаларды орындау.
• Сырттай іс-шаралар арқылы: Мұражайларға, дәстүрлі қолөнер шеберханаларына, ұлттық мерекелерге экскурсиялар.
• Оқу-тәрбиелік шаралар арқылы: «Сәлемдесу мәдениеті», «Қазақтың ас беретін дастарханы», «Наурыз – жаңа күн» сияқты тақырыптық кураторлық сағаттар мен әдеби-музыкалық кештер.

Бұл жолдар оқушыларға салт-дәстүрлерді жай ғана білуді ғана емес, сонымен бірге олардың терең философиялық және тәрбиелік мағынасын түсінуге мүмкіндік береді. Әл-Фарабидің ескертуінше, «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың хас жауы» [3, б. 55].

5. Ұлттық тәрбиенің жаһандық контекстегі маңызы

Жаһандану жағдайында ұлттық тәлім-тәрбиенің рөлі тек сақтанумен шектелмейді. Бүгінгі таңда ол ұлттың бәсекеге қабілеттілігінің кепіліне айналуы мүмкін. М.Шахановтың айтуынша, «Халықта ең бірінші ұлттық рух болуы керек». Бұл рух қалыптасқан тұлға өз мәдени кодын біле отырып, жаһандық ақпарат кеңістігінде өзін-өзі тануы мен сенімділігін жоғалтпайды. Салт-дәстүрлер жаңа технологиялар мен жаһандық құндылықтарды өздерінің мәдени кодтары арқылы сүзіп, өңдей алудың фильтрі ретінде қызмет ете алады. Халықаралық зерттеулер де мәдени негізі мықты тұлғалардың жаһандық ортада психологиялық тұрақтылығы жоғары және креативті ойлау қабілеті дамыған екенін көрсетеді [4]. Сондықтан ұлттық тәрбие қазіргі заманғы білім берудің бөлігі ретінде қарастырылуы керек, ол жергілікті мәдениет пен жаһандық интеграция арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етеді.

Қорытынды

Салт-дәстүрлер – бұл ұлттың тіршілік күшінің, оның рухани байлығының көрінісі. Ұлттық тәлім-тәрбие жүйесінде олар тек құнды мұра емес, сонымен қатар болашақ ұрпақтың санасын қалыптастыратын қуатты педагогикалық құрал болып табылады. Жүргізілген талдау негізінде келесі негізгі қорытындыларды жасауға болады:

1. Ұлттық тәлім-тәрбие – ұлттық болмысты сақтаудың және бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастырудың маңызды механизмі. Оның мақсаты өткенді қайталау емес, ұлттық құндылықтарды жаһандық интеграция жағдайында дамыта отырып, ұлтжанды тұлғаны қалыптастыру.
2. Салт-дәстүрлер (сәлемдесу, қонақжайлылық, құрмет, еңбек) тәрбиенің тікелей және тиімді педагогикалық құралдары болып табылады. Олардың күші олардың өмірлік және мәдени қажеттілік ретінде танылуында жатыр.
3. Тәрбиенің тиімділігі отбасы мен мектептің біртұтас кеңістігінде ғана қамтамасыз етіледі. Ата-ананың үлгі-өнегесі мен ұстаздың кәсіби әрекеті ұлттық құндылықтарды жүзеге асырудың негізгі шарты болып табылады.
4. Қазіргі білім беруге салт-дәстүрлерді интеграциялау оқу пәндері арқылы, жобалық жұмыстар мен сырттай іс-шараларды ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл балаларға олардың тек сыртқы нысанын емес, ішкі философиялық мағынасын да түсінуге мүмкіндік береді.
5. Жаһандану дәуірінде ұлттық тәлім-тәрбие ұлттың бәсекеге қабілеттілігінің кепіліне айналады. Өз мәдени негізі мықты тұлғалар жаһандық ортада өзін-өзі тану сезімін жоғалтпай, жаңа технологиялар мен идеяларды тиімді меңгере алады.

Сондықтан, «Ел болам десең, бесігіңді түзе» деген қазақтың даналық сөзі бүгінгі күні де өз күшін жоғалтқан жоқ. Болашақтың қолы – біздің қазіргі тәрбиелеп жатқан ұрпағымыздың қолында. Оларға берілетін салт-дәстүрлер мен ұлттық құндылықтар ғана халқымыздың рухани жалғастығын, оның тарихи ерекшелігін сақтап қана қоймайды, сонымен бірге оның жаһандық ортада табысты дамуының негізгі кепіліне айналады.

Әдебиеттер тізімі

1. Жұмабаев М. Педагогика: таңдамалы шығармалар. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 256 б.
2. Макаренко А.С. Оқушы тәрбиесі туралы. – М.: Білім, 1988. – 320 с.
3. Әл-Фараби. Этикалық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975. – 180 б.
4. Наурызбай Ж.Ж. Қазақтың ұлттық тәрбиесі: теориясы мен тарихы. – Алматы: Санат, 1998. – 304 б.
5. Қалиев С.Қ. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы: Арыс, 2005. – 368 б.
6. Banks, J. A. An Introduction to Multicultural Education. – 5th ed. – Boston: Pearson, 2014. – 192 p.
7. Gay, G. Culturally Responsive Teaching: Theory, Research, and Practice. – 3rd ed. – New York: Teachers College Press, 2018. – 320 p.
8. UNESCO. Learning to Live Together: Education Policies and Realities in the Asia-Pacific. – Bangkok: UNESCO, 2014. – 178 p.
9. Nieto, S. Affirming Diversity: The Sociopolitical Context of Multicultural Education. – 7th ed. – New York: Pearson, 2017. – 480 p.
10. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html