Аннотация (қазақ тілінде): Бұл мақаланың мақсаты – заманауи қоғамдағы отбасы институтының құндылықтық негіздерін және олардың өзгеру динамикасын талдау. Отбасының әлеуметтік мәні, оның жеке тұлғаның тәрбиесіндегі, рухани құндылықтарды сақтаудағы рөлі зерттеледі. Дәстүрлі, қазіргі заманғы және тәрбиелік отбасылық құндылықтардың өзара әрекеттесуі қарастырылады. Ғылыми талдау əдістері, соның ішінде салыстырмалы талдау жəне əдебиеттерді шолу қолданылды. Зерттеу нəтижесінде отбасы құндылықтарының үнемділігі мен өзгергіштігінің үйлесімін, сондай-ақ ұрпақтар арасындағы мəдени-рухани сабақтастықты сақтаудағы отбасының шешуші рөлі анықталды. Отбасы құндылықтарының қазіргі заман талаптарына бейімделуі жəне болашақ ұрпақтарға берілу мəселелері қорытындыланды.

Аннотация (на русском языке): Цель данной статьи – анализ ценностных основ института семьи в современном обществе и динамики их изменений. Исследуется социальное значение семьи, ее роль в воспитании личности и сохранении духовных ценностей. Рассматривается взаимодействие традиционных, современных и воспитательных семейных ценностей. Использованы методы научного анализа, включая сравнительный анализ и обзор литературы. В результате исследования выявлен баланс устойчивости и изменчивости семейных ценностей, а также решающая роль семьи в сохранении культурно-духовной преемственности поколений. Обобщены вопросы адаптации семейных ценностей к современным требованиям и их передачи будущим поколениям.

Abstract (in English): The purpose of this article is to analyze the value foundations of the family institution in modern society and the dynamics of their change. The social significance of the family, its role in the upbringing of the individual and the preservation of spiritual values are studied. The interaction of traditional, modern and educational family values is considered. Methods of scientific analysis, including comparative analysis and literature review, were used. The study revealed a balance of sustainability and variability of family values, as well as the decisive role of the family in preserving the cultural and spiritual continuity of generations. The issues of adaptation of family values to modern requirements and their transmission to future generations are summarized.

Кіріспе. Отбасы – əрбір адамзат қоғамының тарихи даму барысында қалыптасқан, тіршілік етуінің іргетасы болып табылатын ең маңызды әлеуметтік институттардың бірі. Ол жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуының бастауы, мəдени-рухани құндылықтардың сақталуы мен таралуының негізгі каналы ретінде қызмет етеді. Қазіргі заманға тән глобализация, цифрландыру, урбанизация, жеке өмірге деген көзқарастардың өзгеруі сияқты үдерістер отбасы институтына əсер етіп, оның құрылымында, функцияларында жəне ішкі құндылықтарында елеулі өзгерістерге алып келуде. Бұл жағдай отбасы құндылықтарының өзектілігін жоғалтпай, қалайша қайта құруға және заманауи контексте сақтауға болатыны туралы тұжырымдарды қажет етеді. Мақаланың мақсаты – қазіргі қоғамдағы отбасы құндылықтарының трансформациясын жан-жақты талдау және олардың тұрақтылық пен өзгеріс динамикасын анықтау болып табылады.

Негізгі бөлім

Отбасын əлеуметтану ғылымы аспектісінде қарастырғанда, ол төрт негізгі белгілері бар күрделі құрылым ретінде анықталады: қоғамның шағын әлеуметтік тобы; жеке тұрмысты ұйымдастырудың аса маңызды түрі; некелік одақ; жəне кеңірек мағынада – бірге тұратын, ортақ шаруашылық жүргізетін туысқандар арасындағы көп жақты қарым-қатынастар жүйесі [1, б. 245]. Отбасының қоғам үшін маңыздылығын бірқатар классик ойшылдар атап өткен. Мысалы, Аристотель отбасын мемлекеттің негізгі жасушасы ретінде қарастырған [2, б. 89]. Бұл көзқарас бүгінгі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ: отбасының тұрақтылығы мен денсаулығы тұтастай алғанда мемлекеттің тұрақтылығының кепілі болып табылады.

Отбасылық құндылықтар – бұл отбасы мүшелерінің мінез-құлқы мен өзара қарым-қатынасын реттейтін, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын рухани негіздер мен нормалар жиынтығы. Оларды үш негізгі топқа бөлуге болады: дəстүрлі, қазіргі заманғы жəне тәрбиелік құндылықтар. Дəстүрлі отбасылық құндылықтарға ұзақ тарихи тəжірибе негізінде қалыптасқан нормалар жатады: неке қасиетін сақтау, ұрпақты жалғастыру, балаларды тәрбиелеу, ата-баба салтына құрмет көрсету, қарттарға қамқорлық жасау. Бұл құндылықтар отбасы институтының тұрақтылығын қамтамасыз етеді жəне əлеуметтік жадының тасымалдаушысы ретінде қызмет етеді.

Қазіргі заманғы отбасылық құндылықтар қоғамның өзгеруімен тығыз байланысты дамиды. Оларға жеке өмір кеңістігі мен əріптестердің тең құқылығын тану, эмоционалдық жақындық пен өзара түсіністікке негізделген қарым-қатынас, өзара сенім мен адалдық жатады. Бұл құндылықтар жас отбасылар үшін маңызды рөл атқарады, өйткені олар некелік серіктестер арасындағы үйлесімді қатынастарды нығайтады. Дегенмен, статистика деректері көрсеткендей, қазіргі кезде ажырасу деңгейінің жоғарылауы отбасы тұрақтылығына қауіп төндіруде, бұл дəстүрлі жəне қазіргі құндылықтардың үйлесімі мəселесін өзекті етеді [3, б. 15].

Тәрбиелік отбасылық құндылықтар – бұл ұрпақтар арасындағы сабақтастықты жəне жеке тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз ететін құндылықтар. Олардың негізінде отбасының жастарды тәрбиелеудегі басты міндеті жатыр. Абай Құнанбаевтың айтуынша, баланың мінез-құлқына үш фактор əсер етеді: ата-ана, ұстаз жəне құрбы-құрдас [4]. Бұл тұжырымда отбасының рөлі бірінші орында көрсетілген. Ата-ана тек заңды тұлға ғана емес, сонымен қатар баланың әлеуметтенуінің бірінші жəне ең маңызды агенті болып табылады. Отбасы ішінде бала ұлттық салт-дәстүрлерді, əдет-ғұрыптарды, адамгершілік нормаларын игеріп, өз құндылықтар жүйесін қалыптастыра бастайды.

Қазіргі қоғамда отбасы құндылықтарының трансформациясы бірқатар факторлардың əсерінен жүреді. Біріншіден, бұл экономикалық жағдайлардың өзгеруі: екі жақты жұмыс істеу қажеттілігі отбасы мүшелерінің бір-бірімен өткізетін уақытының азаюына əкеледі. Екіншіден, ақпараттық технологиялардың дамуы отбасылық қарым-қатынастарға екі жақты əсер етеді: бір жағынан, қашықтыққа қарамастан байланысты сақтауға мүмкіндік береді, екінші жағынан, отбасылық өмірге виртуалды кеңістіктердің араласуына себеп болады. Үшіншіден, жеке басын еркіндік пен өзін-өзі жүзеге асыруға деген құндылықтардың күшеюі кейбір жағдайларда отбасылық міндеттермен қайшылық тудыруы мүмкін.

Бұл қиындықтарға қарамастан, отбасы құндылықтарының тұрақтылығын сақтау мүмкін. Ол үшін дəстүрлі құндылықтардың тұрақты өзектілігін мойындау жəне оларды қазіргі заман шарттарына бейімдеу қажет. Мысалы, ұрпақ жалғастыру құндылығы тек балалардың санымен ғана емес, сонымен қатар оларды сапалы тәрбиелеу, білім беру жəне қоғамға адаптациялау мəселелерімен байланысты болуы тиіс. Сондай-ақ, ата-аналар мен балалар арасындағы сенімді, ашық қарым-қатынасты нығайту, отбасылық дəстүрлерді (ортақ тамақтану, демалыс күндерін бірге өткізу) сақтау қазіргі заманғы тәрбиенің тиімді əдістеріне айналуы мүмкін.

Қорытынды

Отбасы құндылықтары қазіргі қоғамдағы ең маңызды рухани-мəдени феномендердің бірі болып қала береді. Олар қоғамның тұрақтылығы мен дамуының негізгі факторы ретінде қызмет етеді. Зерттеу барысында отбасы құндылықтарының үнемділік пен өзгергіштіктің үйлесімді қатынасында дамитыны анықталды. Дəстүрлі құндылықтар тұрақты негіз болып табыла отырып, қазіргі заман талаптарына сəйкес қайта құрылуы жəне толықтырылуы тиіс.

Отбасының болашағы оның негізгі функцияларын – тәрбиелеу, рухани құндылықтарды сақтау жəне жеткізу, əлеуметтік қолдау көрсету функцияларын сақтау қабілетіне байланысты болады. Бұл үшін мемлекет деңгейінде отбасын қолдау саясатының тиімділігін арттыру, сондай-ақ қоғамда отбасылық құндылықтардың маңыздылығы туралы хабар тарату қажет. Ата-аналардың біліктілігін арттыру, отбасылық қатынастар психологиясы бойынша кеңес беру қызметтерін дамыту да маңызды.

Соңғы қорытынды ретінде айта кету керек, отбасы – бұл тек қана жеке бастың бақытының гаваны ғана емес, сонымен қатар бүкіл ұлттың рухани күш-қуаты мен болашақтағы табыстылығының кепілі. Сондықтан қазіргі таңда отбасы құндылықтарын сақтау жəне дамыту – əрбір азаматтың, отбасының жəне тұтастай алғанда мемлекеттің алдында тұрған маңызды міндет болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1. Әбсаттаров Р.Ә., Дәкенов М. Әлеуметтану: Оқу құралы. – Алматы: Қарасай, 2009. – 384 б.
2. Қарабаев Ш.Қ. Әлеуметтану негіздері: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 640 б.
3. Смирнов А.В. Современная семья: эволюция и кризисы. – М.: Академический проект, 2020. – 256 с.
4. Құнанбаев А. Қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 1992. – 120 б.
5. Giddens A. The Transformation of Intimacy: Sexuality, Love and Eroticism in Modern Societies. – Stanford: Stanford University Press, 1992. – 212 p.
6. Cherlin A.J. The Marriage-Go-Round: The State of Marriage and the Family in America Today. – New York: Vintage Books, 2010. – 288 p.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html