Аннотация (қазақ тілінде)

Бұл мақала жаңа геосаяси жағдайда Қазақстан Республикасының халықаралық логистикалық әлеуетін талдауға арналған. Мақаланың мақсаты – елдің транзиттік-көліктік мүмкіндіктерінің ағымдағы жағдайын бағалау, дамуға кедергі келтіретін негізгі факторларды анықтау және оларды жеңудің стратегиялық бағыттарын ұсыну. Зерттеуде талдамалық әдіс, салыстырмалы талдау, сондай-ақ ресми статистикалық деректер мен халықаралық рейтингтер пайдаланылды [1, 2]. Талдау нәтижесінде инфрақұрылымдық «тар жерлерді», әкімшілік кедергілерді және цифрландыру деңгейінің төмендігін баса көрсететін бірқатар мәселелер анықталды. Шығарылған қорытындылар Қазақстанның өндірістік-логистикалық хабқа айналуы үшін инфрақұрылымды кеңейту, көлік түрлерін біріктіру (мультимодалдылық), логистикалық процестерді кеңінен цифрландыру және транскорридорлық ынтымақтастықты нығайту қажет екенін көрсетеді.

Аннотация (на русском языке)

Данная статья посвящена анализу международного логистического потенциала Республики Казахстан в новых геополитических условиях. Цель статьи – оценить текущее состояние транзитно-транспортных возможностей страны, выявить ключевые факторы, сдерживающие развитие, и предложить стратегические направления для их преодоления. В исследовании использованы аналитический метод, сравнительный анализ, а также официальная статистика и международные рейтинги [1, 2]. В результате анализа выявлен ряд проблем, среди которых выделяются инфраструктурные «узкие места», административные барьеры и низкий уровень цифровизации. Сделанные выводы указывают на необходимость расширения инфраструктуры, развития мультимодальности, широкой цифровизации логистических процессов и усиления транскорридорного сотрудничества для превращения Казахстана в производственно-логистический хаб.

Abstract (in English)

This article analyzes the international logistics potential of the Republic of Kazakhstan in the new geopolitical reality. The aim of the article is to assess the current state of the country's transit and transport capabilities, identify key constraints to development, and propose strategic directions to overcome them. The study employs analytical and comparative methods, as well as official statistics and international ratings [1, 2]. The analysis reveals a number of issues, highlighting infrastructure bottlenecks, administrative barriers, and a low level of digitalization. The conclusions drawn indicate the need for infrastructure expansion, the development of multimodal transport, extensive digitalization of logistics processes, and enhanced trans-corridor cooperation to transform Kazakhstan into a production and logistics hub.

Кіріспе

Қазіргі заманғы әлемдік экономикада логистика мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақты дамуының негізгі факторына айналды. Еуразия құрлығының орталығында, тарихи Жібек жолының торабында орналасқан Қазақстан үшін бұл сала ерекше маңызға ие. Географиялық жағдайы теңізге шыға алмайтын (landlocked) ел ретінде шектеу емес, керісінше, көршілес ірі экономикаларды байланыстыратын (land-linked) елге айналу үшін тарихи мүмкіндік береді. Соңғы жылдарығы геосаяси өзгерістер, дәстүрлі көлік жолдарының бұзылуы және жаһандық жеткізу тізбектерінің қайта құрылуы осы мүмкіндікті іс жүзіндегі шындыққа айналдыру талабын туғызды. Осыған байланысты, Қазақстанның халықаралық логистикалық әлеуетін терең зерттеу, оның даму деңгейін бағалау және болашаққа бағытталған стратегиялық ұсыныстар әзірлеу аса өзекті ғылыми міндет болып табылады.

Негізгі бөлім

Қазақстан аумағы арқылы «Батыс Еуропа – Батыс Қытай», Транскаспий халықаралық көлік бағдары (ТХКБ, «Орта дәліз») және «Солтүстік – Оңтүстік» сияқты бірнеше халықаралық дәліздер өтеді. Соңғы уақытта геосаяси факторлардың әсерінен, әсіресе ТХКБ бойынша жүк ағыны айтарлықтай өсті. «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясының (ҚТЖ) деректері бойынша, 2023 жылы ел арқылы өткен контейнерлердің транзиттік тасымалы 1,1 миллион ЖФЭ (жиырма футтық эквивалент) шамасына жетіп, алдыңғы кезеңмен салыстырғанда шамамен 15% өсім көрсетті [1, б. 8]. Бұл елдің логистикалық рөлінің арту тенденциясын растайды. Дүниежүзілік банктің Логистикалық өнімділік индексі (Logistics Performance Index, LPI) рейтингінде Қазақстанның орны біртіндеп жақсарып жатса да, ол әлі де жетекші елдерден қалғанын көрсетеді [2, б. 23].

Дегенмен, әлеуетті толық іске асыруды тежейтін бірқатар жүйелі кедергілер бар. Біріншіден, бұл инфрақұрылымдық шектеулер. Негізгі теміржол желілерінің, әсіресе шекаралық теміржол өткелдерінің өткізу қабілеті жеткіліксіз. Каспий теңізіндегі Ақтау және Құрық порттарының қуаттылығы мен паромдық паркі жүк ағынының өсу қарқынына сай келе қоймайды. Екіншіден, көлік құралдарының (фитингтік платформалар, вагондар) тапшылығы жиі байқалады. Үшіншіден, кедендік-рәсімдеу процедураларының күрделілігі және транзиттік елдердің әкімшілік талаптарының сәйкессіздігі уақыт шығындарын арттырады. Төртіншіден, логистикалық қызметтердің сапасы мен оларды көрсетушілердің саны (3PL/4PL провайдерлері) нарықтың қажеттіліктерін толық қанағаттандырмайды.

Осы мәселелерді шешудің негізгі стратегиялық бағыттарын төмендегідей ұсынуға болады:

1. Инфрақұрылымды кеңейту және модернизациялау: «Бақты – Аягөз» сияқты жаңа теміржол тармақтарын салу, Ақтау портын контейнерлік хабқа айналдыру және Каспий теңізінің бөліктерін тереңдету жұмыстарын жалғастыру. Мультимодалдық (әртүрлі көлік түрлерін біріктіретін) логистикалық орталықтарды дамыту қажет.
2. Логистиканы кеңінен цифрландыру: Блокчейн, Интернет заттары (IoT) және үлкен деректер (Big Data) сияқты технологияларды енгізу жүктерді бақылаудың сенімділігін арттырады және құжат айналымын жеңілдетеді. «Бірыңғай терезе» жүйесін транскорридорлық деңгейге дейін кеңейту маңызды.
3. Халықаралық ынтымақтастықты нығайту: ТХКБ қатысушыларымен (Қытай, Әзербайжан, Грузия, Түркия) бірыңғай тарифтік және технологиялық стандарттарды енгізу, «басынан-аяғына» қызмет көрсететін бірлескен операторлар құру тиімділікті айтарлықтай арттырады.
4. Адам ресурстарын дамыту және инновациялық экожүйені құру: Логистика саласына білікті мамандар даярлауға, сондай-ақ стартаптар мен ғылыми зерттеулерді қолдауға баса назар аудару қажет.

Бұл шараларды іс жүзінде жүзеге асыру Қазақстанды жай транзиттік көлік жолынан тауар өндіру мен қосымша құн түзегі бар өндірістік-логистикалық хабқа айналдыруға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде экономиканы әртараптандыруға және сыртқы саудадағы тәуелділікті азайтуға ықпал етеді.

Қорытынды

Жаңа геосаяси шындық Қазақстанның халықаралық логистика кеңістігіндегі рөлін түбегейлі қайта қарау қажеттілігін туғызды. Елдің географиялық артықшылығы қазіргі таңда оны Еуразиялық сауда және көлік байланыстарының торабына айналдыру үшін тарихи мүмкіндік ретінде пайда болады. Бірақ бұл мүмкіндікті іске асыру инфрақұрылымдық және институционалдық реформаларсыз, сондай-ақ цифрлық технологияларды терең енгізу мен белсенді сыртқы саясатсыз мүмкін емес. Зерттеу барысында анықталған кедергілерді жеңу үшін мемлекет пен бизнес-сектордың үйлескен әрекеті қажет. Инфрақұрылымды дамыту, мультимодалды жүйелерді енгізу, кедендік әкімшіліктеу процедураларын жеңілдету және транскорридорлық диалогты нығайту – осының барлығы Қазақстанды аймақтың негізгі логистикалық хабына айналдыруға бағытталған маңызды қадамдар болып табылады. Осылайша, логистика саласы Қазақстан экономикасының болашақтағы негізгі өсу драйверлерінің біріне айналуы мүмкін.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі көлік-логистикалық әлеуетін дамыту тұжырымдамасы. – Астана, 2022. – 45 б.
2. World Bank. Logistics Performance Index 2023: Connecting to Compete. – Washington, DC: World Bank, 2023. – 180 p.
3. Алиев М.К., Садықов Б.Т. Орта дәліз (Транскаспий халықаралық көлік бағдары): даму динамикасы мен перспективалары // Экономика және статистика. – 2023. – №4. – Б. 15-25.
4. Петраков М.В., Иванова С.П. Мультимодальные перевозки в Евразии: проблемы и решения. – М.: Транслит, 2022. – 312 с.
5. Digital Trade Connectivity in Central Asia [Электронды ресурс] / Asian Development Bank. – 2022. – URL: https://www.adb.org/publications/digital-trade-connectivity-central-asia (қаралған күні: 25.10.2023).
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html