Аннотация

Бұл мақала қазақ тіл біліміндегі құрмалас сөйлем синтаксисінің маңызды саласы – себеп мәнді құрмаластарды зерттеудің тарихи эволюциясына арналған. Мақаланың мақсаты – себептік қатынастарды білдіретін құрмалас сөйлемдер туралы ғылыми тұжырымдардың ХХ ғасырдың басынан қазіргі заманға дейінгі даму кезеңдерін талдау, негізгі ғалымдардың еңбектеріндегі тәсілдерді және олардың ерекшеліктерін қарастыру. Зерттеуде тарихи-салыстырмалы талдау, көздік шолу және ғылыми мұраларды жіктеу әдістері қолданылды. Нәтижелерде себеп мәнді құрмаластардың зерттелуінің үш негізгі кезеңі (1930-1940, 1940-1950, 1950 жж. бастап қазіргі кезең) анықталды, әр кезеңнің өзіндік ерекшеліктері мен теориялық жетістіктері көрсетілді. Қорытындыда, қазақ тіл білімінде құрылымдық-семантикалық және функционалдық тәсілдердің үйлесуіне негізделген бірыңғай тұжырымдама қалыптасуына баға беріледі.

Кіріспе

Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі тіл білімінің ең күрделі және зерттелу тарихы бай салаларының бірі болып табылады. Оның ішінде себеп-салдар қатынасын білдіретін құрмаластар ерекше орын алады, өйткені олар тілде логикалық ойлаудың, себепті түсіндірудің негізгі құралдарының бірі болып табылады. Бұл құрылымдарды зерттеу тарихын қарастыру тек грамматикалық теорияның эволюциясын ғана емес, сонымен бірге ұлттық тіл ғылымының әдіснамалық ізденістерінің даму бағыттарын да түсінуге мүмкіндік береді. Тақырыптың өзектілігі қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлем синтаксисі толық қалыптасып, жетілген болғанымен, оның жекелеген мәселелері, соның ішінде себеп мәнді құрмаластардың құрылымдық-семантикалық ерекшеліктері және оларды жіктеу принциптері бойынша бірыңған қағиданың әлі де толық қалыптаспағандығында жатыр. Осыған байланысты тарихи тәжірибені жүйелі түрде қорытындылау қазіргі заманғы зерттеулер үшін теориялық негіз ретінде маңызды. Зерттеудің теориялық маңыздылығы тіл білімі тарихын толықтыруда, ал практикалық маңыздылығы – қазақ тілін оқыту мен оқыту әдістемесін жетілдіру үшін тарихи тәжірибені ескере отырып, дәстүрлі және заманауи тәсілдерді үйлестіру мүмкіндігін қарастыруда. Мақаланың мақсаты – қазақ тіліндегі себеп мәнді құрмаластарды зерттеудің негізгі тарихи кезеңдерін анықтау және әр кезеңнің теориялық жетістіктерін талдау.

Негізгі бөлім

Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдерді, оның ішінде себеп мәнді құрмаластарды зерттеу тарихын үш негізгі кезеңге бөлуге болады: қалыптастыру (1930-1940 жж.), даму (1940-1950 жж.) және жетілу (1950 жж. бастап қазіргі кезең) кезеңдері.

Бірінші кезең – қалыптастыру кезеңі (1930-1940 жж.). Бұл кезең қазақ тіл білімінде синтаксистің жеке сала ретінде қалыптасып, алғашқы ғылыми тұжырымдардың пайда болуымен сипатталады. Себеп мәнді құрмаластар мәселесін тұңғыш рет тұтастай алған белгілі түрколог, лингвист Ахмет Байтұрсынов болды. Ол сөйлемдердің құрмаласуын сыйыса құрмаласу және қиыса құрмаласу деп екіге бөлді. Сыйыса құрмалас қазіргі түсініктегі жай сөйлемге, ал қиыса құрмалас салалас пен сабақтасқа сәйкес келеді [citation:4]. Байтұрсынов салалас құрмаластардың қиысуын бес түрге (жиылыңқы, қайырыңқы, айырыңқы, сұйылыңқы, қойылыңқы) бөлді. Оның айтуынша, сұйылыңқы қиысудағы сөйлемдердің өн бойынан себепті және сол себептен туған салдарды байқауға болады. Мысалы, «Шалқайғанға шалқай, пайғамбардың ұлы емес, еңкейенге еңкей, атаңнан қалған құл емес» деген сөйлемдегі қатынас. Сонымен қатар, ол сабақтастардың бағыныңқыларын он топқа бөліп, оның ішінде себеп пысықтауыштың бағыныңқысын («Олар көше алмайды, үйткені көлігі жоқ») атап өтті [citation:4]. Бұл кезеңдегі еңбектерде құрылымдық тәсіл басым болды, ал себептік қатынастар жүйелі түрде жіктелген жоқ.

Екінші кезең – даму кезеңі (1940-1950 жж.). Бұл кезеңде құрмалас сөйлем синтаксисі жүйелі түрде зерттеле бастады, алғашқы оқулықтар мен бағдарламалар жазылды. Бұған себепші болғандардың бірі – профессор Құдайберген Жұбанов. Ол 1936 жылы қазақ тілінің грамматикалық құрылысын, соның ішінде құрмалас сөйлем синтаксисін жүйелі түрде оқытуға арналған алғашқы ғылыми бағдарламаны әзірледі [citation:4]. Жұбанов салалас құрмаластың бес түрін көрсетіп, оның ішінде себеп-салдар салаласты ерекшелеп атады: «Кейінгі сөйлем алдынғы сөйлемге себеп болатын болса, оның алдында «үйткені», «Неге десең», «Себебі сол» сияқты сөздер дәнекер болады» [citation:4]. Ол сондай-ақ сабақтас сөйлемдерді жеті топқа бөліп, олардың қатарында себептес бағыныңқыны («кімді көрсем, мен сонан, бетті бастың, тұра қаштың») атап өтті. Бұл кезеңде себеп мәнді құрмаластарды жіктеу мектеп грамматикасына енуге бастады, ал олардың семантикасына қысқаша түсініктеме берілді.

Үшінші кезең – жетілу кезеңі (1950 жж. бастап қазіргі кезең). Бұл кезең қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесінің жан-жақты зерттеліп, оларды жіктеудің әртүрлі принциптерінің қалыптасуымен сипатталады. Бұл салаға аса зор үлес қосқан ғалымдардың бірі – профессор Сәрсен Аманжолов. Ол құрмаластарды салалас, сабақтас және аралас сөйлемдер деп үш түрге бөлді. Салаластарды ол жалғаулықты және жалғаулықсыз деп екі топқа жіктей отырып, жалғаулықты саластардың түрлерінің қатарында себептес түрін атап көрсетті. Аманжолов жалғаулықты себептес салаласты «себептік салалас» деп атап, оған «себебі, сондықтан, өйткені, сол себепті» сияқты жалғаулықтар келтірілген сөйлемдерді мысалға алды [citation:4]. Сабақтастарды жіктегенде, ол академиялық грамматикадағы «себеп бағыныңқылы» деп аталатын түрді «себеп-салдар бағыныңқы сабақтас» деп атады. Аманжолов бұл құрылымда бағыныңқы сөйлем басынқыда айтылған ойдың, істің себеп-салдарын көрсетеді деп тұжырымдады [citation:4]. Бірақ, құрмаластың бұл түрінде бағыныңқы компонент себепті, ал басынқы компонент салдарды білдіретіндіктен, «себеп-салдар сабақтас» деген термин тіл деректеріне толық сәйкес келмейді.

Кейінгі кезеңдерде Н. Сауранбаев, Р.С. Әмір, Ж.Р. Әмірова сияқты ғалымдардың еңбектерінде құрмалас сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық және функционалдық талдауы тереңдеді [citation:1][citation:4]. Оқу құралдары мен бағдарламаларда құрмалас сөйлемдер, оның ішінде себеп мәнділер жүйелі түрде оқытыла бастады [citation:2][citation:6]. Мысалы, жоғары оқу орындарының «Қазіргі қазақ тілінің құрмалас сөйлем синтаксисі» сияқты арнайы курстары пайда болды, онда салалас құрмалас сөйлемдердің мағыналық түрлері, соның ішінде себеп-салдар салаластар қарастырылады [citation:2]. Сонымен қатар, қазіргі білім беру тәжірибесінде құрмалас сөйлемдерді, соның ішінде себеп мәнді құрмаластарды тану, талдау және құру дағдыларын қалыптастыруға баса назар аударылады, бұл олардың тілдегі коммуникативтік рөлін көрсетеді [citation:3][citation:5][citation:7]. Қазіргі таңда қазақ тіл білімінде себеп мәнді құрмаластарды зерттеу құрылымдық, семантикалық және прагматикалық аспектілерді қамтитын кешенді тәсіл негізінде жүргізіліп жатыр.

Қорытынды

Қазақ тіліндегі себеп мәнді құрмаластарды зерттеу тарихын қарастыру оның үш негізгі кезең арқылы дамығанын көрсетеді. Қалыптастыру кезеңінде (А. Байтұрсынов) негізгі тұжырымдар қалыптасып, салалас пен сабақтас ажыратылды, ал себептік қатынастар жүйелі емес түрде байқалды. Даму кезеңінде (Қ. Жұбанов) құрмалас сөйлем синтаксисі жүйеленіп, оқу процесіне енді, себеп-салдар салаластар мен себептес бағыныңқылар ерекшеленіп атала бастады. Жетілу кезеңінде (С. Аманжолов және кейінгі ғалымдар) зерттеу тереңдеді, құрылымдық-семантикалық талдау басым болды, себептік қатынастарды білдіретін құрмаластардың түрлері нақты анықталып, терминологиялық тұрғыдан да өзгерістер болды. Бүгінгі таңда қазақ тіліндегі себеп мәнді құрмаластар жүйесі қалыптасып, оларды зерттеу тәжірибесі кешенді тәсілге негізделген. Алайда, сын тұрғысынан қарағанда, тарихи тәжірибеде құрылымдық жіктеу принциптері мен семантикалық қатынастарды анықтау арасындағы үйлесімсіздік кейбір жағдайларда байқалды. Сонымен қатар, қазіргі заманғы коммуникативтік және когнитивтік тіл білімі тұрғысынан осы құрылымдардың пайдалану ерекшеліктерін талдау тағы да зерттеуді қажет ететін сала болып қала береді. Осындай тарихи-теориялық талдау қазақ тілі синтаксисін оқыту мен зерттеуді одан әрі жетілдіруге, сондай-ақ тілдің логикалық-ойлау құралы ретіндегі мүмкіндіктерін тереңірек түсінуге негіз бола алады.

Әдебиеттер тізімі

1. Әмір Р.С., Әмірова Ж.Р. Құрмалас сөйлемдер қазақ тілінің грамматикалық, функционалдық жүйесінде. Оқу құралы. – Алматы, 2020. – 121 б.
2. Жұмағұлова Ә.М. Қазіргі қазақ тілінің құрмалас сөйлем синтаксисі: оқу-әдістемелік кешен және жұмыс бағдарламасы. – Семей, 2014.
3. Жай сөйлем мен құрмалас сөйлем: 4-сыныпқа арналған ашық сабақтың әдістемелік әзірлемесі // Ust.kz. – 2017.
4. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдары, түрлері және синтаксистік жіктелуі // Stud.kz. – Электрондық ресурс.
5. Қазақ тілі пәні бойынша күнтізбелік-тақырыптық жоспар 8 сынып // Ust.kz. – Электрондық ресурс.
6. Көккөзова М.Б., Наралиева Р.Т. Қазақ тілі пәнінің оқу бағдарламасына нұсқаулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2015. – 24 б.
7. Қазақ тілі (10 сынып): Халықаралық зерттеулер форматындағы тапсырмалар үлгілері. Салалас құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлері // Special-edu.kz. – Электрондық ресурс.
8. Halliday, M.A.K., & Matthiessen, C.M.I.M. An Introduction to Functional Grammar. – 4th ed. – London: Routledge, 2014. – 786 p.
9. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html