Аннотация (қазақша). Мақалада қазақ тілі сабағында ойын түрлерін қолданудың тиімділігі зерттеледі. Ойын арқылы оқушылардың терең ойлауы, сөздік қоры, сауаттылығы және тілдік дағдылары дамиды. Дидактикалық ойындар сабақтың мақсатына сәйкес таңдалып, оқушылардың қызығушылығын арттырып, оқу процесін белсенді қылады. Зерттеу нәтижесінде ойын — тіл дамытуының тиімді әдісі екені дәлелденді [1, б. 62].

Аннотация (орысша). В статье рассматривается эффективность использования игровых методов на уроках казахского языка. Игры способствуют развитию глубокого мышления, словарного запаса, грамотности и речевых навыков учащихся. Дидактические игры, подобранные в соответствии с целями урока, повышают мотивацию и активизируют учебный процесс. Исследование подтверждает, что игра является эффективным методом развития языковых способностей [2, с. 45].

Abstract (English). The article examines the effectiveness of game-based methods in Kazakh language lessons. Games enhance students’ critical thinking, vocabulary, literacy, and speaking skills. Didactic games, aligned with lesson objectives, increase engagement and activate learning. The study confirms that play is a powerful tool for language development [3, p. 78].

Кіріспе

Жеке тұлғаның дамуындағы ойынның рөлін ерте заманнан бастап философтар, педагогтар, ғалымдар зерттеп келеді. Қазіргі білім беру жүйесінде ойын — тек қана баланың көңілін көтеретін әдіс емес, сонымен қатар тиімді оқыту технологиясы болып табылады. К. Ушинский, П. Лесгафт, В. Сухомлинский, С. Шацкий, Н. Крупская секілді педагогтар ойынның тәрбие мен оқыту процесіндегі маңыздылығын атап өткен [1, б. 59]. Әсіресе, бастауыш сыныпта қазақ тілі сабағын ойын арқылы ұйымдастыру оқушылардың тілдік қабілеттерін дамытудың негізгі жолы болып табылады.

Негізгі бөлім

Бастауыш мектеп оқушылары үшін ойын — негізгі әрекет түрі. Мектепке дейінгі кезеңде бала ойын арқылы әлемді танып, қарым-қатынас жасайды. Мектепке келгеннен кейін де ойын элементтерін сабаққа енгізу арқылы оқу әрекетіне біртіндеп көшу оңайлатылады. К. Ушинскийдің айтуы бойынша, «кімде-кім оқушының тіл қабілетін дамытқысы келсе, ең алдымен оның ой қабілетін дамытуы тиіс» [4, б. 33].

Ойын — бұл тек әдіс ғана емес, сонымен қатар дидактикалық категория. Оны мұғалім мен оқушының бірлескен оқу әрекетінің технологиясы ретінде қолдануға болады. Дидактикалық ойындар нақты мақсат пен міндеттерге ие болады: сөздік қорды кеңейту, дыбыстарды дұрыс ажырату, сауатты жазу дағдыларын қалыптастыру, сөйлеу мәдениетін дамыту.

Тәжірибеде келесі ойындар тиімді әрі кеңінен қолданылады:

1. «Тауып әкел де, атын ата» — оқушы конкрет заттарды әкеліп, олардың атауын дұрыс айту керек. Бұл ойын зат есімдерді меңгеруге көмектеседі.
2. «Суреттер сөйлейді» — суретте бейнеленген кейіпкерлерді танып, олардың әрекетін қимыл арқылы көрсету. Бұл ойын көркем сөздік қорды дамытады.
3. «Ғажайып дорба» — көзі жабық оқушы дорбаның ішіндегі затты ұстап, оның атын айту керек. Сезім мүшелері мен тіл арасында байланыс орнатылады.
4. «Іздеп тап» — кісі аттарының бас әріптерін табу арқылы ойын. Бұл қазақ әліпбиінің ерекшеліктерін меңгеруге ықпал етеді.
5. «Домино» — дыбыстарды дұрыс ажыратуға бағытталған ойын. Оқушылар дыбыс пен әріп арасындағы байланысты түсінеді.
6. «Сөйлемді жалғастыр» — сөйлемнің басы беріледі, оқушы логикалық жалғастыру керек. Мысалы: «Бала кітап...» — «оқыды». Бұл ойын синтаксистік дағдыларды дамытады.
7. «Қай әріпті жоғалттым?» — сөздерден әріптер алынып тасталады («кіта...», «м...ктеп»). Оқушы жоғалған әріпті табу арқылы сауаттылығын жаттықтырады.
8. «Күннің бетін бұлттан ашу» — әр бұлттың артында сұрақ («Көктем мезгілінде неше ай бар?»). Дұрыс жауап бергенде күн шығады. Бұл ойын білімді пысықтауға арналған.
9. «Айна» — екі оқушы тақтаға шығып, бірі айна болып тұрады, екіншісі ыммен әрекет көрсетеді. Ойын ауызекі сөйлеу қабілетін арттырады.

Ойын барысында оқушылар сөз ішіндегі дыбыстардың дұрыс жазылуына назар аударады. Мысалы, бір әріп қате жазылса, сөздің мағынасы өзгеріп кетуі мүмкін. Сондай-ақ жуан-жіңішке дауысты дыбыстардың заңдылықтарын тәжірибеде меңгереді [5, б. 24].

Ойын мен еңбектің арасындағы ұқсастық та зерттелген: жақсы ойын — жақсы жұмыс сияқты, ол күш-қуат пен ақылды талап етеді. Баланың ойынында жауапкершілік, эмоциялық белсенділік, қиял дамуы байқалады. Бұл барлығы оқушының шығармашылық қабілетін ұштауға мүмкіндік береді [2, с. 48].

Қазақ тілі сабағындағы ойындар тек қана сабақты қызықты етіп қоймай, сонымен қатар оқушының тілдік компетенциясын қалыптастыруда стратегиялық рөл атқарады. Олар арқылы тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық құрылымдары табиғи түрде игеріледі. А. Байтұрсыновтың сөзімен айтсақ: «Мұғалім қандай болса, мектеп те сондай болмақшы» [4, б. 12]. Сондықтан әр мұғалім ойынды сабақтың тиімді құралы ретінде пайдалануға тиіс.

Қазіргі білім беру тәжірибесінде ойын технологияларының ролі одан әрі артуда. Олар оқушылардың когнитивтік, эмоционалдық және әлеуметтік дамуына ықпал етеді. Ғаламдық зерттеулер де ойынның тіл үйренуге тигізетін оң әсерін растайды. Мысалы, Vygotsky теориясы бойынша, ойын — бала үшін «жасалған даму аймағының» (Zone of Proximal Development) негізі болып табылады [3, p. 81].

Ойын әдісі арқылы қазақ тілінің қиын дауысты дыбыстарының (мысалы, «ө», «ү», «ұ», «і») дұрыс айтылуы мен жазылуы табиғи жолмен үйретіледі. Оқушылар ойын кезінде қателесуге қорқпай, белсенді түрде қатысады, ал бұл қате арқылы үйрену механизмін іске қосады. Атап айтқанда, «Қай әріпті жоғалттым?» немесе «Сөйлемді жалғастыр» ойындары арқылы оқушылар сөйлеу мәдениетін, сөз құрамын және дыбыс үндестігі заңдылықтарын практикалық тұрғыдан меңгереді. Бұл тәсіл тілдік қателердің алдын алып, сауаттылық дағдыларын нығайтады [1, б. 67].

Бастауыш сынып оқушылары үшін абстрактілі грамматикалық ережелердің орнына нақты, сезім арқылы түсінетін әдістер тиімдірек. Ойын — бұл оқушының тілдік әлемін субъективті тәжірибе арқылы игеруіне мүмкіндік беретін педагогикалық кеңістік. Мысалы, «Айна» ойыны арқылы балалар сұрақ-жауап форматында заттың әрекетін сипаттап үйренеді, бұл синтаксистік құрылымдардың табиғи қалыптасуына ықпал етеді. Сонымен қатар, ойын кезінде тілдік қатынас арқылы оқушылар әлеуметтік рөлдерді меңгеріп, сөйлеу этикасын дамытады [5, б. 29].

Қазақ тілі сабағында ойынды қолдану — тек лингвистикалық дағдыларды дамытумен шектелмейді, сонымен қатар оқушының жалпы тұлғалық қасиеттеріне де әсер етеді. Ойын арқылы балалар ынтымақтастыққа, әділдікке, ұйымшылдыққа үйренеді. Олар өз пікірлерін еркін білдіруге, басқаларды тыңдауға және идеяларын коллективтік түрде дамытуға үйренеді. Бұл қазіргі білім беру жүйесінің негізгі мақсаты — XXI ғасыр дағдыларын қалыптастыруға — тікелей сәйкес келеді. Сондықтан ойын технологиясы қазақ тілі пәнінің дәстүрлі оқыту әдістерімен үйлесімді, бірақ заманауи талаптарға сай кеңейтілген түрі ретінде қарастырылуы тиіс [3, p. 83].

Қорытынды

Қазақ тілі сабағында ойын түрлерін қолдану — баланың тілдік, интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамытудың тиімді жолы. Ойын арқылы оқу процесі қызықты, мағыналы және нәтижелі болады. Дидактикалық ойындар сабақ мақсатына сәйкес таңдалып, оқушының жеке ерекшеліктері ескерілуі керек. Ойын — білім алу процесінің ажырамас бөлігі болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1. Харламов И. Ф. Педагогика: оқу құралы / И. Ф. Харламов. — 4-бас., өңд. — М.: Просвещение, 2000. — 584 б.
2. Бондаревская Е. В. Педагогикалық мәдениет — қоғамдық және тұлғалық құндылық / Е. В. Бондаревская // Педагогика. — М., 2003. — №3. — С. 42–50.
3. Vygotsky, L. S. Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes / L. S. Vygotsky. — Cambridge, MA: Harvard University Press, 1978. — 159 p.
4. Подласый И. П. Бастауыш мектеп педагогикасы / И. П. Подласый. — М.: Владос, 2000. — 256 б.
5. «Қазақ тілі мен әдебиеті» Республикалық ғылыми-әдістемелік және педагогикалық журналы. — 2014. — №4. — 48–52 б.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html