Аннотация. Бұл мақала тәуелсіздік кезеңіндегі Қазақстанда ана тілінің, әсіресе қазақ тілінің қоғамдық-мәдени және білім беру контекстіндегі рөлі мен маңызын талдауға арналған. Зерттеудің мақсаты – тілдік саясат пен тілді оқыту тәжірибесі арасындағы байланысты анықтау, қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі мәртебесін көтерудің мәселелерін ашып көрсету және оны меңгерудің заманауи педагогикалық тәсілдерін ұсыну. Жұмыста тарихи-салыстырмалы талдау, саяси құжаттар мен нормативтік актілерді зерделеу және тәжірибелік әдістерді сипаттау әдістері қолданылды. Қазақ тілінің қазіргі жағдайын Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың бастамалары мен «Қазақстан-2050» стратегиясының бағыттары аясында қарастыру жүргізілді [1]. Нәтижелер көрсеткендей, тілдің мәртебесін көтеру тек заңнамалық түрде ғана емес, оның өмірлік қажеттілігін түсіндіру, оны салалық тілге айналдыру және жаңа оқыту технологияларын (Блум таксономиясы, диалогтік оқыту, белсенді әдістер) тиімді қолдану арқылы жүзеге асуы мүмкін. Қорытындылай келе, қазақ тілінің дамуы – бұл тек мәдени емес, сонымен бірге саяси және экономикалық өмірде толыққанды орын алатын ұлттық мемлекеттің нығаюының шарты болып табылады.

Аннотация. Данная статья посвящена анализу роли и значения родного языка, в особенности казахского языка, в общественно-культурном и образовательном контексте Казахстана в период независимости. Цель исследования – определить взаимосвязь между языковой политикой и практикой преподавания языка, раскрыть проблемы повышения статуса казахского языка как государственного и предложить современные педагогические подходы к его освоению. В работе использованы методы историко-сравнительного анализа, изучения политических документов и нормативных актов, а также описания практических методик. Современное состояние казахского языка рассматривается в контексте инициатив Елбасы Н.А. Назарбаева и направлений стратегии «Казахстан-2050» [1]. Результаты показывают, что повышение статуса языка возможно не только законодательно, но и через осознание его жизненной необходимости, превращение его в язык отраслей и эффективное использование новых технологий обучения (таксономия Блума, диалоговое обучение, активные методы). В заключении отмечается, что развитие казахского языка – это условие укрепления национального государства, которое полноценно функционирует не только в культурной, но и в политической и экономической жизни.

Кіріспе

Тіл – бұл халықтың рухани жаны, тарихи жады және болашақ дамуының негізі. Қазақ тілі қазақ халқының ұлттық болмысы мен мәдени кеңістігін сақтап, дамытудың ең маңызды құралы болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде тіл саясаты мемлекет құрудың негізгі бағыттарының біріне айналды. Бірақ қазіргі кезде қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі мәртебесін көтеру тек заңнамалық деңгейде ғана емес, оның нақты коммуникативтік, білім беру және әлеуметтік-экономикалық функцияларын толық іске асыру мәселесі болып отыр. Мақаланың өзектілігі тілдік сұрақтың ұлттық сіңіргендік пен мемлекеттік интеграция үдерісіндегі орталық рөлінен туындайды. Теориялық маңыздылығы – тіл мен ұлттық сана, сондай-ақ тілдік саясат пен білім беру моделі арасындағы байланысты зерттеуде, ал практикалық маңыздылығы – қазақ тілін оқытудың тиімді әдістерін ұсыну мен тілдік ортаны нығайту бойынша ұсыныстар әзірлеуде жатыр.

Негізгі бөлім

Тәуелсіз Қазақстанның бірінші Президенті Н.Ә. Назарбаев тіл мәселесіне әрдайым ерекше мән берді. Оның «Қазақ қазақпен қазақша сөйлессін!» деген талабы қарапайым болып көрінгенмен, іс жүзінде тілдік ортаны жандандырудың негізгі принципін қамтиды [2]. Бұл талап тек этикеттік емес, сонымен бірге терең саяси және мәдени мағынаға ие: тілдік практика ұлттық сананы қалыптастырады және қолдайды. «Қазақстан-2050» стратегиясында айтылғандай, болашақтағы табыс тілдің және мәдени кодтың күйреуіне жол бермеумен, оны сақтаумен және дамытумен байланысты.

Дегенмен, қазіргі қоғамдағы тілдік жағдай күрделі және қайшылықты. Бір жағынан, қазақ тілі мемлекеттік тіл статусына ие және оны дамыту бағдарламалары жүзеге асырылып жатыр. Екінші жағынан, орыс тілі кеңінен қолданылатын лингва франка (ортақ тіл) ретінде сақталып қалды, ал жастар арасында ағылшын тіліне деген қызығушылық артып келеді. Бұл үштік тілдік модель өз артықшылықтарымен қатар, қазақ тілінің барлық салалардағы нақты қолданылу аясын шектеу қаупін тудырады. Жас ұрпақтың бір бөлігінің ана тілінде сөйлеу дағдыларының әлсіздігі, қазақ тілді мектептерді таңдаудағы белгілі бір салыстырмалы төмен көңіл, кейбір кәсіби салалардағы терминологиялық дайындықтың жеткіліксіздігі – бұл тілдік саясаттың тиімділігі туралы ойландыратын факторлар.

Бұл жағдайды өзгертуде білім беру жүйесінің рөлі аса маңызды. Қазақ тілін оқыту – бұл тек грамматиканы және лексиканы меңгерту емес, сонымен бірге ұлттық рух пен құндылықтарды тәрбиелеу үдерісі. Осыған байланысты, дәстүрлі, негізінен грамматика-аударма әдісіне негізделген оқыту моделі жеткіліксіз болып саналады. Бүгінгі таңда тиімділігі дәлелденген заманауи педагогикалық тәсілдерді енгізу қажет. Олардың ішінде: коммуникативтік тәсіл, онда негізгі назар тілді нақты тұрмыста қолдану дағдыларына аударылады; Блум таксономиясының элементтерін қолдану, бұл оқушылардың сыни және шығармашылық ойлауын дамытуға мүмкіндік береді; диалогтік оқыту, оқушылар мен оқытушы арасындағы тең құқықты өзара әрекеттестікті қамтамасыз етеді; белсенді және интерактивті әдістер (рөлдік ойындар, жобалар, пікірталастар), олар оқу үдерісіне қызығушылықты арттырады және материалды жақсы меңгеруге ықпал етеді.

Осы тәсілдерді қолдану тек оқушылардың білім деңгейін ғана емес, сонымен бірге олардың тілге деген қатынасын да өзгертеді. Тіл құрал ретінде емес, өмір сүрудің бір бөлшегі, өзін-өзі өрнектеу мен байланыс құралы ретінде қабылданады. Мысалы, «Жарқын болашақ», «Қазақшаңыз қалай?» сияқты байқаулар мен олимпиадалар оқушылардың талантын ашып, тілді меңгеруге мотивация жасайды.

Алайда, мектептен тыс тілдік орта да аса маңызды. Тілдің мәртебесі оның күнделікті өмірде, қоғамдық кеңістікте, мемлекеттік аппаратта, бизнесте, ғылымда және медиада қолданылу деңгейіне тікелей байланысты. Егер тіл тек ресми құжаттар мен сабақ оқулықтарына тән болса, ол «тіршілік етпейді». Сондықтан тілдік саясаттың басым бағыты тілді барлық қоғамдық салаларға нақты енгізу болуы керек. Бұл қазақ тіліндегі терминологиялық қорды дамытуды, салалық әдебиеттерді, соның ішінде ғылыми және техникалық басылымдарды көбейтуді, қазақ тілді контент өндіруді ынталандыруды талап етеді.

Сонымен қатар, тілдік сұрақты шешудегі психологиялық аспекті де маңызды. Ана тілінде сөйлеуден «ұялу» сезімі, оны басқа тілдермен салыстырғанда «кемірек» деп санау қателігі – бұл кеңестік өткеннің қалдықтары және қазіргі ақпараттық ортаның әсері. Бұл стереотиптерді жеңу үшін тілдің жалғыз қабылдаушы емес, жаңаша ойлаудың құралы, жаһандану жағдайында өзін-өзі сақтаудың тәсілі ретінде құндылығын көрсету қажет.

Қорытынды

Қорытындылай келе, қазақ тілінің болашағы тек заңнамалық актілермен ғана емес, сонымен бірге кең ауқымды педагогикалық, мәдени және әлеуметтік-экономикалық стратегиялармен анықталады. Тілдік мәселені шешу кешенді тәсілді талап етеді, онда білім беру саласындағы инновациялық әдістер мен тілді қоғамның барлық саласына енгізу бір-бірін толықтырады.

Негізгі қорытындыларды келесідей тұжырымдауға болады: біріншіден, қазақ тілін оқытудың жаңа парадигмасы коммуникацияға, сыни ойлауға және тұлғаны дамытуға бағытталуы тиіс. Екіншіден, тілдің нақты мәртебесі оның экономикада, ғылымда және басқаруда қолданылу деңгейіне тікелей тәуелді, сондықтан терминологияны дамыту және салалық білім беруді кеңейту аса маңызды. Үшіншіден, тілдік ортаны қалыптастыру мемлекет пен азаматтық қоғамның бірлескен күш-жігерін талап ететін ұзақ мерзімді жоба болып табылады, мұнда әрбір азаматтың, әсіресе зиялы қауым мен жастардың белсенді қатысуы қажет.

Сонымен, қазақ тілі тек құнды мәдени мұра ғана емес, сонымен бірге тәуелсіз Қазақстанның сәтті дамуының негізгі факторларының бірі болып табылады. Оның жан-жақты дамуы – бұл елдің рухани нығаюының, ұлттық бірліктің және жаһандық әлемдегі бәсекеге қабілеттілігінің кепілі. Бұл бағыттағы жұмысты жалғастыру және тереңдету – бүгінгі ұрпақтың алдындағы аса маңызды тапсырма.

Әдебиеттер тізімі

1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты: Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 2012.
2. Назарбаев Н.Ә. Сөздер мен сөздер. – Алматы: Жазушы, 2005. – Т. 5. – 480 б.
3. Fishman, J. A. Language and Ethnicity in Minority Sociolinguistic Perspective. – Clevedon: Multilingual Matters, 1989. – 717 p.
4. Cummins, J. Language, Power and Pedagogy: Bilingual Children in the Crossfire. – Clevedon: Multilingual Matters, 2000. – 318 p.
5. Қазақ тілі: мемлекеттік тіл ретінде дамытудың теориялық және практикалық мәселелері / Жалпы ред. М.М. Қопеева. – Алматы: Қазақ университеті, 2018. – 320 б.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html