Аннотация. Бұл мақала педагогикалық рефлексияның мұғалімдердің кәсіби дамуындағы рөлін талдауға арналған. Зерттеудің мақсаты – тәжірибеге бағдарланған рефлексивтік іс-әрекеттердің мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін арттырудағы тиімділігін анықтау және оны дамыту жолдарын ұсыну. Мақалада нақты мектептің ішкі біліктілігін арттыру курсының («Тәжірибедегі рефлексия» бағдарламасы) тәжірибесі әдіс ретінде пайдаланылып, сипаттамалық талдау және тәжірибені жалпылау әдістері қолданылған. Зерттеу сын тұрғысынан ойлау, проблемаларды шешу дағдыларын дамытуға бағытталған, рефлексияны оқытудың түрлі әдіс-тәсілдерін қамтитын бұл бағдарламаның құрылымы мен мазмұнын көрсетеді. Нәтижелер рефлексивтік практикалардың мұғалімдердің сабақ жоспарлау, оқушыларды бағалау, өз тәжірибесін талдау және коллаборативті орта құру қабілеттерін айтарлықтай арттырғанын көрсетеді. Қорытындыда білім беру ұйымдарындағы кәсіби даму жүйесіне рефлексивтік практикаларды тұрақты түрде енгізу қажеттілігі атап өтіледі.

Аннотация (на русском языке)

Данная статья посвящена анализу роли педагогической рефлексии в профессиональном развитии учителей. Цель исследования – определить эффективность практико-ориентированных рефлексивных действий в повышении профессиональной компетентности педагогов и предложить пути её развития. В статье в качестве метода использован опыт конкретной внутришкольной программы повышения квалификации («Рефлексия в практике»), применены методы описательного анализа и обобщения опыта. Исследование демонстрирует структуру и содержание данной программы, включающей различные методики обучения рефлексии, направленные на развитие критического мышления и навыков решения проблем. Результаты показывают, что рефлексивные практики значительным образом повысили способности учителей в планировании уроков, оценивании учащихся, анализе собственной практики и создании коллаборативной среды. В заключении подчёркивается необходимость системного внедрения рефлексивных практик в систему профессионального развития образовательных организаций.

Кіріспе

Қазіргі білім беру құндылықтары мен талаптарының өзгеруі мұғалімдердің кәсіби дамуының қазіргі түрлерін іздестіруді жеделдетті. Дәстүрлі біліктілікті арттыру курстарына қоса, іс-тәжірибе негізінде жүргізілетін, рефлексияға бағытталған кәсіби даму моделі тиімді жол ретінде танылады. Педагогикалық рефлексия – бұл мұғалімнің өз кәсіби іс-әрекетін саналы түрде талдап, бағалау, сын көзқараспен қарап, болашақ іс-әрекетін жеделдету үшін қорытынды жасау процесі [1, б. 45]. Ол мұғалімнің «істегенін ойлануынан» асып, оны «ойлағанын іске асыруға» бағыттайтын өзін-өзі дамыту құралына айналады.

Бұл мақаланың мақсаты – рефлексивтік практикалардың мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін дамытудағы тиімділігін нақты білім беру ұйымының тәжірибесі негізінде талдау. «Тәжірибедегі рефлексия» бағдарламасы аясында жүзеге асырылған мектепішілік курстың нәтижелері осы тәсілдің практикалық құндылығын көрсетуге және кәсіби дамуды ұйымдастырудың заманауи үлгісі ретінде оның элементтерін жалпылауға мүмкіндік береді. Тәжірибені талдау бойынша рефлексия мұғалімнің жеке өсуі мен оқыту сапасын арттырудың кілті болып табылады.

Негізгі бөлім

1. Рефлексивтік практикалардың мәні және оқыту контекстіндегі маңызы. Педагогикалық рефлексия мұғалімнің өз қызметінің мақсаттары, әдістері, нәтижелері және осы нәтижелердің себептері туралы сауалнамасы ретінде қарастырылады. Бұл процесс құрылымдық түрде болашақ (сабақты жоспарлаудағы), қазіргі (сабақ барысындағы) және өткен (сабақтан кейінгі талдау) іс-әрекеттерді қамтиды [2, б. 78]. Рефлексия жай ғана талдау емес; ол өзгерістерді іске асыруға әкелетін іс-әрекет пен өзгерістердің аралық буыны болып табылады. Оқыту контекстінде бұл мұғалімдерге оқушылардың нақты қажеттіліктеріне сәйкес оқыту стратегияларын реттеуге, тиімді тәжірибелерді бекітуге және тиімсіз тәсілдерден бас тартуға мүмкіндік береді. Осылайша, рефлексия кәсіби өсу мен тұрақты жаңарудың қозғаушы күшіне айналады.

2. «Тәжірибедегі рефлексия» бағдарламасының құрылымы мен мазмұны. Талданатын бағдарлама екі негізгі принципке сүйенді: білім беруді жаңартудың үздік әлемдік және отандық тәжірибелерімен таныстыру және алынған білімді бірден тәжірибеге енгізу мүмкіндігін қамтамасыз ету. Бағдарламаның мазмұны оқушылардың сын тұрғысынан ойлау, логикалық ойлау және проблемаларды шешу дағдыларын дамытуға бағытталған, рефлексияны оқытудың түрлі әдіс-тәсілдерін қамтыды. Бағдарламаның ішінде белсенді оқыту әдістеріне (әңгімелесу, рөлдік ойын, ізденіс) басымдық берілді.

Бағдарламаның негізгі элементтері мыналарды қамтыды:

1. оқытуды жоспарлауға байланысты тәсілдер: «SMART мақсат» қою, «Блум таксономиясын» пайдалану, ұзақ, орта және қысқа мерзімді жоспарлар жасау;
2. оқу процесін ұйымдастыру әдістері: «Lesson study», «Кейстер әдісі», «Тимбилдинг» және әртүрлі ойындық технологиялар;
3. бағалау және кері байланыс беру формалары: қалыптастырушы бағалау, «Екі жұлдыз бір тілек», «Бағдаршам» және басқа рефлексивтік әдістер;
4. сабақтан кейінгі талдау: рефлексивті күнделік, ментальды карталар, тірек сызбалар құру.

3. Рефлексивтік практикаларды жүзеге асырудың нәтижелері. Курсты аяқтағаннан кейінгі кезеңде бағдарламаның тиімділігі бірнеше аспектілерде байқалды. Біріншіден, мұғалімдердің сабақ жоспарлау дағдылары айтарлықтай жетілді. Мақсаттарды нақты және өлшенетін түрде қою (SMART) олардың сабақ мазмұны мен оқушылардың шынайы қажеттіліктері арасындағы сәйкестікті арттырды. Екіншіден, оқушыларды бағалау практикасы түрленді. Қалыптастырушы бағалауға көшу мұғалімдерге оқушылардың дамуына үнемі көмектесуге мүмкіндік берді. Үшіншіден, мұғалімдер арасындағы коллаборативтік орта нығайды. «Тимбилдинг» жаттығулары мен бірлескен жобалар («Lesson study») арқылы тәжірибе алмасу тәжірибесі қалыптасып, бұл бірлескен оқу мен өзара қолдаудың жаңа мәдениетін қалыптастыруға ықпал етті.

4. Рефлексивтік практикалардың кеңеюі және тәжірибені тарату. Курстың нәтижелері тек оған қатысушылармен шектелмеді. Бағдарламаның идеялары аудандық және қалалық семинарлар, әдістемелік кеңестер арқылы кеңінен таратылды. Мысалы, ұйымдастырылған «Коучинг» әдісіндегі семинарда мұғалімдер жаңа оқу бағдарламаларын талдап, кластерлер қорғап, өз тәжірибелерін бөлісті. Бұл іс-шаралар рефлексивтік сөйлесулерді жандандыруға және білім беру қауымдастығында өзгерістерді ілгерілетуге мүмкіндік берді. Осылайша, мектепішілік даму бастамасы үлкен ауқымды педагогикалық диалогтың бастамашысына айналды.

Қорытынды

«Тәжірибедегі рефлексия» бағдарламасы аясында жүргізілген жұмыс педагогикалық рефлексияның мұғалімдердің кәсіби дамуындағы шешуші рөлін растайды. Рефлексивтік практикалар мұғалімдердің қызметіне еңбектенуші ретінде емес, зерттеуші ретінде қарауға мүмкіндік береді. Бұл олардың оқыту стратегияларын саналы түрде таңдауға, оқушылардың жетістіктерін тереңірек түсінуге және өз тәжірибелерін үнемі жаңартуға мүмкіндік береді.

Бағдарламаның нәтижелері оның жүйелі және жан-жақты сипатын көрсетеді. Жеке рефлексиядан (күнделіктер, ментальды карталар) коллаборативтік тәжірибеге (Lesson study, семинарлар) дейін барлық деңгейлерде рефлексияны қамтитын кешенді тәсіл ең тиімді болып шықты. Алынған тәжірибе кәсіби дамуды ұйымдастыруда мұғалімдердің белсенді қатысуын, нақты педагогикалық мәселелерге бағдарлануды және рефлексияны әртүрлі формаларда тұрақты қолдануды қамтамасыз ету қажеттілігін көрсетеді. Осылайша, педагогикалық рефлексия мұғалімдердің кәсіби өсуінің тек бастамасы ғана емес, оның тұрақты процесінің негізгі компоненті болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1. Жұмағалиева Б.К. Педагогикалық рефлексия: теория мен практика. – Астана: Фолиант, 2018. – 192 б.
2. Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. – М.: Педагогика, 2015. – 144 с.
3. Schön, D. A. The Reflective Practitioner: How Professionals Think in Action. – New York: Basic Books, 1983. – 374 p.
4. Brookfield, S. D. Becoming a Critically Reflective Teacher. – 2nd ed. – San Francisco: Jossey-Bass, 2017. – 304 p.
5. Zeichner, K. M., Liston, D. P. Reflective Teaching: An Introduction. – 2nd ed. – New York: Routledge, 2013. – 128 p.
6. Larrivee, B. Transforming Teaching Practice: Becoming the critically reflective teacher // Reflective Practice. – 2000. – Vol. 1, № 3. – P. 293–307.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html