Аннотация (қазақ тілінде):

Бұл мақаланың мақсаты қазіргі қазақстандық қоғамда өзекті мәселеге айналған отбасылық қарым-қатынастардың беріктігі мен ажырасу проблемаларын талдау, отбасы бақытының негізгі қағидаттарын анықтау болып табылады. Зерттеудің теориялық негізі ретінде дәстүрлі қазақ мәдениетінің құндылықтары, ата-бабалардың даналық сөздері және діни көзқарастар пайдаланылды. Практикалық талдауға Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері және отбасы саласындағы заңнама негізге алынды. Мақалада отбасы бақытының негізгі «кілттері» – өзара құрмет, жалған жауапкершілік, сабырлылық, сыйластық, ақыл-ой мен талаптың үйлесімділігі ретінде айқындалады. Зерттеу нәтижесі ретінде ажырасу деңгейін төмендетуге және отбасылық құндылықтарды нығайтуға бағытталған ұсыныстар берілген.

Аннотация (на русском языке):

Цель данной статьи – анализ прочности семейных отношений и проблем разводов, ставших актуальной проблемой в современном казахстанском обществе, определение основных принципов семейного счастья. Теоретической основой исследования послужили ценности традиционной казахской культуры, мудрые изречения предков и религиозные воззрения. Для практического анализа использованы данные Статистического агентства Республики Казахстан и законодательство в сфере семьи. В статье определяются основные «ключи» к семейному счастью: взаимное уважение, общая ответственность, терпение, взаимопонимание, гармония разума и стремлений. В результате исследования представлены рекомендации, направленные на снижение уровня разводов и укрепление семейных ценностей.

Abstract in English:

The purpose of this article is to analyze the strength of family relationships and divorce problems, which have become an urgent issue in modern Kazakh society, and to identify the fundamental principles of family happiness. The theoretical basis of the study is the values of traditional Kazakh culture, the wisdom of ancestors' sayings, and religious views. For practical analysis, data from the Statistics Agency of the Republic of Kazakhstan and family legislation were used. The article identifies the main «keys» to family happiness: mutual respect, shared responsibility, patience, mutual understanding, harmony of reason and aspirations. As a result of the research, recommendations aimed at reducing the divorce rate and strengthening family values are presented.

Кіріспе

Отбасы – қоғамның негізгі жасушасы ретінде әрқашан қоғамның рухани-әлеуметтік дамуының көрінісі болып келген. Қазақтың «Отан отбасынан басталады» деген даналық сөзі осы ұғымның маңыздылығын айқын көрсетеді. Алайда, қазіргі заманғы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, глобализация әсері және құндылықтар жүйесінің трансформациясы отбасы институтын сынаққа алды. Қазақстанда соңғы онжылдықта ажырасу көрсеткіштерінің өсуі күрт әлеуметтік-демографиялық проблемаларды туғызып, жетімдер санының артуына әкеліп соқтыруда [1, б. 45]. Бұл жағдай отбасы бақытының қандай факторларға негізделетінін, оның «кілтін» қалай табуға болатынын тереңірек түсіну қажеттілігін туғызады. Бұл мақаланың өзектілігі сонда: отбасының беріктігі мемлекеттік тұрақтылықтың алғы шарты болып табылады және оны сақтау жолдарын іздеу қоғамның болашағы үшін өте маңызды. Мақаланың мақсаты – отбасы бақытының құрамдас бөліктерін жүйелеп, оған әкелетін негізгі психологиялық, әлеуметтік және мәдени принциптерді анықтау болып табылады.

Негізгі бөлім

Отбасы бақытының мәселесін зерттеу көптеген ғылым салаларының: әлеуметтанудың, психологияның, педагогиканың, дінтанудың және мәдениеттанудың пәніне айналады. Қазақстандағы жағдайды талдау үшін статистикалық деректерге жүгіну қажет. Ресми деректерге сәйкес, елде әрбір үш некеден біреу ажырасумен аяқталады, ал біршама кезеңдерде ажырасу санының өсу динамикасы байқалады [2]. Бұл процестің себептері кешенді сипатта: экономикалық тұрақсыздық, әлеуметтік стресс, жалпылама өзара түсініспеушілік және отбасылық құндылықтардың әлеуметтену деңгейінің төмендеуі.

Дәстүрлі қазақ қоғамында отбасы әрдайым киелі, берік институт ретінде қарастырылған. Ата-бабалардың даналық сөздері отбасы құрылымындағы рөлдердің айқын бөлінісі мен өзара толықтырушылығын насихаттады. Мысалы, Төле бидің айтуынша, адамның жетекшісі – талап, қорғаушысы – сабыр [3]. Бұл тұжырымдарды отбасы контекстінде қарастырғанда, талап – отбасының материалдық және рухани деңгейін арттыруға деген ұмтылыс, ал сабыр – қиындықтарды жеңу мен өзара түсіністі сақтау үшін қажетті сапа ретінде түсініледі. Діни көзқарастар, атап айтқанда ислам діні, отбасы мүшелерінің өзара міндеттері мен жауапкершіліктерін анық айқындайды.

Құран Кәрімде ерлердің әйелдерге қарағанда бір дәреже үстемдігі айтылғанымен, бұл әлдебір артықшылық емес, отбасын асырау және қорғау бойынша артулы жауапкершілік ретінде түсіндіру керек [4, б. 187]. Әйелдердің бойсұнушылығы да үй ішіндегі үйлесім мен татулықты сақтау мақсатындағы өзара сенім мен құрмет негізіндегі қатынас ретінде қарастырылады.

Отбасы бақытының негізгі құрылымдық элементтерін келесідей жүйелеуге болады:

1. Өзара құрмет пен сыйластық. Бұл қатынастардың психологиялық негізі. Әрбір жартының жеке кеңістігі, пікірі, еркіндігі болуы керек және оған құрмет көрсетілуі тиіс.
2. Жалған және айқын бөлінген жауапкершілік. Отбасы құру – құқық емес, жауапкершілік қабылдау. Материалдық қамсыздандыру, эмоционалдық қолдау, тәрбие беру міндеттері жұптың екеуінің де міндеті, бірақ оларды орындау формалары рөлдік бөлініске сәйкес болуы мүмкін.
3. Тиімді коммуникация. Өзара түсініспеушіліктің көптеген себептері бір-бірін тыңдамаудан, пікір алмаспаудан туындайды. Сөзсіздік пен күнәраты жинау қатынастарды бұзады.
4. Мәдени және рухани құндылықтарды біріктіру. Ортақ дәстүрлер, салт-дәстүрлер, мәдени әдеттер және өмірлік бағыттар отбасының бірлігін нығайтады. Бала тәрбиесіндегі бірыңғай талаптар да аса маңызды.
5. Сыбайлас жемқорлық пен өмірлік сынақтарға дайындық. Өмір қиындықтарын бірге жеңу, бір-біріне сүйену отбасылық байланысты мықтап байлайды.

Қазіргі заманғы отбасы құрушы жас жұптар көбінесе жоғарыда аталған қағидаттардың маңыздылығын түсінбейді, отбасын романтикалық сезімдер мен материалдық ыңғайлылық деңгейімен байланыстырады. Практикалық тұрғыда ажырасудың алдын алу үшін «Отбасы құруға дайындық» курстарын кеңейту, жас отбасыларға кеңес беру қызметтерін дамыту, сондай-ақ медиа кеңістікте отбасылық бақыт үлгілерін насихаттау қажет [5].

Қорытынды

Отбасы бақытының кілті бірнеше құбырлы және күрделі құрылым болып табылады. Ол жай ғана сәтті таңдаудан немесе сыртқы жағдайлардан гөрі, жұптың бірлескен саналы еңбегінің нәтижесі. Негізгі шарттар ретінде өзара құрмет, ақыл-ой мен талаптың үйлесімділігі, өзара жауапкершілік, сабырлылық және үнемі диалог атап өтіледі. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті мен рухани құндылықтары отбасы беріктігінің мықты негізін сақтап қалды, оны қазіргі заманғы шарттарда өзектілендіру қажет. Ажырасу деңгейін төмендету үшін жеке тұлғаның сана-сезімімен қатар, мемлекет пен азаматтық қоғам институттарының кешенді тәсілдері қажет. Болашақ ұрпақтың сау, рухани бай және жауапкершілік иесі болуы бүгіндегі отбасылық ошақтың берекелі болуына тікелей байланысты. Сондықтан отбасы бақыты – бұл тек жеке тұлғаның емес, бүкіл ұлттың дамуы мен гүлденуінің кілті болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1. Әлеуметтану: Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған А.Н.Нысанбаев. – Алматы: Қазақ университеті, 2017. – 540 б.
2. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі. Халық санының жылына демографиялық процестері [Электронды ресурс]. – URL: https://stat.gov.kz (қаралған күні: 03.10.2023).
3. Қазақтың даналық сөздері мен мақал-мәтелдері. – Астана: Фолиант, 2015. – 352 б.
4. Ислам дініндегі отбасы құқығы / Аударған және түсіндірген Д.Қалиев. – Алматы: Діни басылым, 2019. – 245 б.
5. Gottman, J., & Silver, N. The Seven Principles for Making Marriage Work. – New York: Harmony Books, 2015. – 288 p.
6. Cherlin, A. J. The Marriage-Go-Round: The State of Marriage and the Family in America Today. – New York: Vintage Books, 2010. – 271 p.
7. Bowen, M. Family Therapy in Clinical Practice. – New York: Jason Aronson, 1993. – 552 p.
8. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html