Аннотация

Бұл мақала орта мектеп (8-11 сынып) оқушыларына арналған қазақ тілі пәнінен жаттығулар жинағын әзірлеу мен қолданудың әдістемелік негіздерін қарастырады. Жұмыстың мақсаты – салалас құрмалас сөйлемдерді талдауға бағытталған дидактикалық материалдардың мазмұны мен құрылымын ғылыми тұрғыдан негіздеу. Зерттеуде сараптамалық талдау, педагогикалық жобалау және шолу әдістері қолданылды. Нәтижелерде орта мектеп оқушыларының қиын синтаксистік құрылымдарды меңгеру деңгейлерін ескере отырып, деңгейлеп дифференцияланған жаттығулар жүйесінің қажеттілігі анықталды. Автор салалас құрмалас сөйлемдердің негізгі түрлеріне (себеп-салдар, ыңғайлас, қарсылықты, т.б.) арналған тапсырмалар үлгілерін ұсынады және олардың оқу процесінде тиімді пайдалану жолдарын ұсынады. Қорытындылай келе, жүйелі түрде құрылған жаттығулар жинағы оқушылардың тілдік дағдылары мен білім сапасын арттыруда маңызды рөл атқаратыны атап өтіледі.

Кіріспе

Қазақ тілі пәнін оқытудың негізгі мақсаттарының бірі – оқушылардың сөйлем құрылымын терең түсінуін қамтамасыз ету және олардың тілдік материалды дұрыс қолдану дағдыларын қалыптастыру. Бұл мақсатқа жетуде салалас құрмалас сөйлемдерді талдау мен құруды үйрету ерекше орын алады, өйткені олар күрделі ойды ашып берудің негізгі құралы болып табылады. Дегенмен, білім беру практикасында орта мектеп оқушыларының осы тақырыпты меңгеруде жиі кездесетін қиындықтар әлі де бар. Оқушылар салалас құрмалас сөйлемдердің түрлерін ажырата алмау, жалғаулықтарды дұрыс таңдай алмау, тыныс белгілерін қою ережелерін білмеу сияқты проблемаларға тап болуда. Осыған байланысты 8-11 сынып оқушыларының жас ерекшеліктері мен білім деңгейлерін ескере отырып әзірленген жүйелі жаттығулар жинағының болмауы өзекті педагогикалық мәселелердің бірі болып отыр. Осы мақаланың тақырыбын таңдау осы проблеманы шешуге бағытталған. Зерттеудің теориялық маңыздылығы қазақ тілін оқыту әдістемесінде дидактикалық материалдарды әзірлеудің ғылыми негіздерін толықтыруда, ал практикалық маңыздылығы – мұғалімдер мен оқушыларға нақты және тиімді құрал ұсынуда. Мақаланың мақсаты – орта мектеп оқушыларына арналған қазақ тілі жаттығулары жинағын әзірлеудің әдістемелік принциптерін анықтау және оның құрылымы мен мазмұнына талдау жасау.

Негізгі бөлім

Қазіргі білім беру стандарттары бойынша, 8-11 сыныптарда қазақ тілі курсы оқушылардың тілдік және коммуникативтік құзыреттілігін дамытуға бағытталған. Синтаксис бөлімінде салалас құрмалас сөйлемдерді оқыту ерекше орын алады, өйткені олар күрделі ойларды дәл жеткізуге, логикалық байланыстарды құруға мүмкіндік береді. Бірақ, педагогикалық тәжірибе көрсеткендей, оқушылардың осы тақырыпты меңгеруі әлі де төмен деңгейде [1, б. 34]. Бұл көбінесе жеткіліксік дидактикалық материалдармен, деңгейлеп берілмеген және практикаға бағытталмаған жаттығулар жүйесінің болмауымен байланысты. Тиімді жаттығулар жинағын әзірлеу үшін оның дидактикалық негіздеріне назар аудару қажет.

Біріншіден, материалды дифференциялау принципі өте маңызды. 8-сынып оқушылары 9-11 сынып оқушыларынан білім деңгейімен, абстракция жасау қабілетімен айтарлықтай ерекшеленеді. Сондықтан жаттығулар үш деңгейде – бастапқы (І), негізгі (ІІ) және күрделенген (ІІІ) деңгейлерде ұсынылуы тиіс. Мысалы, І деңгейде сөйлемдерді тыныс белгілерімен дұрыс жазу, салаластың түрін анықтау сияқты қарапайым тапсырмалар болса, ІІІ деңгейде берілген мәтіннен белгілі бір түрдегі құрмалас сөйлемдерді тауып талдау, олардың мағыналық рөлін ашып көрсету сияқты күрделі тапсырмалар болуы керек [2, б. 89].

Екіншіден, жаттығулар салалас құрмалас сөйлемдердің барлық негізгі мағыналық түрлерін қамтуы қажет. Оларға: ыңғайлас (конъюнктив), қарсылықты (адверсатив), бөліктік (дизъюнктив), себеп-салдар (каузатив), түсіндірмелі (экспликатив) және кезектес (градатив) салаластар жатады. Әрбір түрге арналған жаттығулар жалғаулықтар мен тыныс белгілерін қолдану ережелерін бекітуге бағытталуы тиіс. Мысалы, себеп-салдар салаластар үшін «өйткені», «сондықтан», «себебі» сияқты жалғаулықтарды дұрыс пайдалануды тексеретін тапсырмалар, ал қарсылықты салаластар үшін «бірақ», «алайда», «дегенмен» жалғаулықтарына баса назар аудару қажет [3].

Үшіншіден, жаттығулардың базасы классикалық әдебиет мәтіндері негізінде құрылуы маңызды. М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, Ә.Әбішев, С.Сейфуллин сияқты жазушылардың шығармаларынан алынған мысалдар оқушылардың тілдік материалды нақты контекстте көруіне мүмкіндік береді және олардың әдебиетке деген қызығушылығын арттырады. Сонымен қатар, мәтіндерден жаттығу жасау тілдік талдау дағдыларын дамытады. Мысалы, берілген мәтіннен барлық себеп-салдар сөйлемдерді тауып, жалғаулықтарының астын сызу тапсырмасы оқушының мәтінді мұқият оқуын, талдауын талап етеді.

Төртіншіден, жаттығулар жүйесінің мазмұнында түрлі формадағы тапсырмалар болуы қажет. Бұған мыналар жатады: тыныс белгілерін қою, сөйлемдерді құрмаластыру, берілген сөйлем түрін анықтау, қателерді түзету, тапсырмаға сәйкес өз сөйлемдерін құрастыру, мәтін талдауы. Мұндай алуан түрлілік оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын сақтап, әртүрлі танымдық стильдегі балаларға бірдей тиімді болуға мүмкіндік береді. Э.Торндайктың оқыту заңдылықтарына сәйкес, тапсырмалардың күрделене түсуі және жиі қайталануы материалдың жақсы меңгерілуіне ықпал етеді [4, б. 156].

Бесіншіден, жаттығулар жинағында тақырыптық байланыс болуы қажет. Синтаксистік тапсырмалар фонетикалық, морфологиялық талдау элементтерімен үйлесімді түрде ұсынылуы мүмкін. Мысалы, «Асты сызылған сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз» деген тапсырмадан кейін «Асты сызылған сөзге фонетикалық талдау жасаңыз» деген тапсырма берілуі оқушылардың тіл білімінің барлық салалары бойынша білімдерін жүйелеуге көмектеседі. Бұл интеграцияланған тәсіл қазіргі заманғы білім берудің негізгі талаптарының бірі болып табылады [5].

Әдістемелік тұрғыдан алғанда, жаттығулар жинағы мұғалім үшін тек бақылау құралы ғана емес, сонымен қатар сабақты әртараптандыру, топтық және жеке жұмыс ұйымдастыру мүмкіндігі болып табылады. Мысалы, «Өз саңды тап» сияқты ойындық элементтері бар топтық тапсырмалар оқушылардың белсенділігін арттырады. Халықаралық зерттеулер, соның ішінде PISA (Халықаралық оқушыларды бағалау бағдарламасы) нәтижелері, мәтіндермен жұмыс істеу дағдыларының оқушылардың академиялық жетістіктеріне тікелей әсер ететінін көрсетеді [6]. Демек, сөйлемдер мен мәтіндерді талдауға бағытталған жүйелі жаттығулар оқушылардың жалпы сауаттылық деңгейін де көтереді.

Қорытынды

Осылайша, орта мектеп оқушыларына арналған қазақ тілі жаттығулары жинағын әзірлеу және қолдану келесі негізгі әдістемелік принциптерге негізделуі тиіс: деңгейлеп дифференциялау, салалас құрмалас сөйлемдердің барлық мағыналық түрлерін қамту, әдеби мәтіндерді негізге алу, тапсырмалардың алуан түрлілігі және тіл білімінің әртүрлі салаларын интеграциялау. Осындай жүйелі тұрғыда әзірленген дидактикалық құрал оқушылардың қиын синтаксистік құрылымдарды түсінуін жеңілдетеді, олардың тілдік құзыреттілігін дамытады және оқу материалдарына деген қызығушылығын арттырады. Жаттығулар жинағы мұғалімге сабақты тиімді жоспарлауға, дифференцияланған тәсілді жүзеге асыруға көмектесетін қуатты әдістемелік құрал ретінде қызмет етеді. Болашақта бұл бағытты дамыту цифрлық құралдармен интеграциялануды (интерактивті жаттығулар, онлайн-тестілер) және нақты коммуникативтік жағдаяттарға негізделген тапсырмалардың үлесін арттыруды қамтуы тиіс. Тілдік білім беруде дидактикалық материалдардың ролін арттыру – заманауи педагогиканың маңызды міндеттерінің бірі болып қала береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақ тілі: Жалпы білім беретін мектептің 8-11 сыныптарына арналған оқу бағдарламасы. – Астана: НҰР-СӘУЛЕ, 2017. – 56 б.
2. Сәтбаева Қ.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы: Мектеп, 2015. – 320 б.
3. Бектуров Ш.Қ. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. – Алматы: Ана тілі, 2008. – 288 б.
4. Thorndike E.L. The Psychology of Learning. – New York: Teachers College Press, 1913. – 452 p.
5. Tomlinson C.A. How to Differentiate Instruction in Mixed-Ability Classrooms. – Alexandria: ASCD, 2001. – 128 p.
6. OECD. PISA 2018 Results (Volume I): What Students Know and Can Do. – Paris: OECD Publishing, 2019. – 354 p.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html