Аннотация. Бұл мақалада білім беру процесінің философиялық негіздері, әсіресе оқытудың жеке тұлғаның (личность) дамуындағы рөлі қарастырылады. Зерттеудің мақсаты – қазіргі білім беру жүйесінің шектеулерін анықтап, оқытуды оқушының шығармашылық әлеуетін ашатын, оны Әмбебап болмыс ретінде қалыптастыратын философиялық тұжырымдамаға негіздеу болып табылады. Жұмыста салыстырмалы-тарихи әдіс, философиялық талдау және педагогикалық теорияларды шолу қолданылған. Негізгі бөлімде «жеке адам» ұғымының философиялық мазмұны, дамыта оқыту идеялары, шығармашылық қабілеттерді дамытудың дидактикалық шарттары талданған. Нәтижелер көрсеткендей, нарықтық талаптарға бейімделген қысқа мерзімді білім беру жүйесі жеке тұлғаның тұтастығын қалыптастыруға кедергі жасайды. Қорытындыда оқытудың негізгі мақсаты ретінде оқушының өзін-өзі өзгерту және шығармашылық теориялық ойлау қабілетін дамыту ұсынылады.

Аннотация. В данной статье рассматриваются философские основы образовательного процесса, в частности роль обучения в развитии личности. Цель исследования – выявить ограничения современной системы образования и обосновать философскую концепцию обучения, раскрывающую творческий потенциал учащегося и формирующую его как Универсальное бытие. В работе использованы сравнительно-исторический метод, философский анализ и обзор педагогических теорий. В основной части проанализировано философское содержание понятия «личность», идеи развивающего обучения, дидактические условия развития творческих способностей. Результаты показывают, что ориентированная на рыночные требования краткосрочная система образования препятствует формированию целостности личности. В заключении предлагается рассматривать в качестве основной цели обучения развитие способности учащегося к самоизменению и творческому теоретическому мышлению.

Abstract. This article examines the philosophical foundations of the educational process, particularly the role of teaching in the development of personality. The aim of the study is to identify the limitations of the modern education system and to substantiate a philosophical concept of teaching that reveals the student's creative potential and forms them as a Universal being. The work uses comparative-historical method, philosophical analysis, and a review of pedagogical theories. The main part analyzes the philosophical content of the concept of "personality", the ideas of developmental learning, and the didactic conditions for the development of creative abilities. The results show that the short-term education system oriented to market requirements hinders the formation of the integrity of the individual. The conclusion proposes that the main goal of teaching should be the development of the student's ability for self-change and creative theoretical thinking.

Кіріспе. Қазіргі білім беру жүйесінің түбіткі мәселелерін шешу оның философиялық негіздерін қайта қарауды талап етеді. Оқытудың дәстүрлі мақсаттары – нарықтық талаптарға сай білім мен дағдыларды жеткізу – жиі оқушының ішкі әлемін, оның шығармашылық әлеуетін және өзін-өзі ашу мүмкіндігін ескермей қалады. Философия оқыту процесіне тереңдік пен мағына береді, өйткені ол адамның мәні, танымы және болмысы туралы іргелі сұрақтарды қояды. Адам баласын жай ғана «кадр» немесе «жұмыс күші» ретінде емес, Әмбебап болмыс ретінде қабылдау – бұл оқыту философиясының өзегі. Осы тұрғыдан алғанда, білім берудің нақты тәжірибесін философиялық сын тұрғысынан талдау, оның жеке тұлғаны қалыптастырудағы рөлін анықтау өзекті ғылыми міндет болып табылады. Бұл мақала оқытудың философиялық негіздерін жеке тұлға теориясы мен дамыта оқыту концепциялары арқылы зерттеуге бағытталған.

Негізгі бөлім

1. «Жеке тұлға» ұғымының философиялық мазмұны және оқыту мақсаттарымен байланысы

Философиялық дискурста «жеке тұлға» (личность) – бұл жай ғана әлеуметтік рөлдер жиынтығы немесе сыртқы талаптарға бейімделген субъект емес. Ол – ішкі еркіндігі мен өздігінен құрылу қабілеті бар, Әмбебап болмыс ретіндегі адам [1, б. 11]. Яғни, жеке тұлға өзін-өзі өзгерте алады, сыртқы шектеулерден асып, өз ішкі әлемін кеңейте алады. Осы тұжырым оқытудың басты мақсатын түбегейлі өзгертеді: енді оқыту жай ғана пайдалы білім беру емес, оқушының осы Әмбебап болмыс сипатын іске асыруына комектесудің процесіне айналады. Дәстүрлі оқыту, көбінесе, белгілі бір саламен шектеліп қалған білім мен дағдыларды меңгертуге бағытталған. Бұл жағдайда адам белгілі бір функцияны орындауға бейімделеді, бірақ өзін-өзі өзгерту және жаңа әрекет формаларын тудыру қабілетін жоғалтады. Сондықтан философиялық тұрғыдан дұрыс құрылған оқыту жүйесі оқушыны жеке тұлға ретінде қалыптастыруға, яғни оның ішкі еркіндігін, шығармашылығын және теориялық ойлауын дамытуға бағытталуы тиіс.

2. Дамыта оқыту идеялары мен теориялық ойлауды қалыптастыру

Осы философиялық алғы шартты іске асырудың педагогикалық жауабы дамыта оқыту теориялары болып табылады. Олардың маңызды өкілі В.В. Давыдовтың пікірінше, білімді меңгеру тек фактілер мен ережелерді жаттау емес, ол нысанның ішкі құрылымын, оның даму заңдылықтарын түсіну процесі болуы керек [3, б. 105]. Бұл теориялық ойлауды дамытуды талап етеді. Теориялық ойлау – бұл құбылысты соңғы нәтиже ретінде емес, процес ретінде қарау, оның түпкі мәнін, ішкі қозғалысын ұғынбақ. Мәселен, оқушы физика заңын жаттап қана қоймай, оның қалай ашылғанын, қандай тәжірибелер негізінде қорытылғанын түсінуі керек. Осындай ойлау формасы оқушының санасын сыртқы ақпараттарды қабылдағыш ретінде емес, белгілі бір нысанның мазмұнын ойша қайта құра алатын, оны түсіндіре алатын белсенді құралға айналдырады.

3. Шығармашылық әрекетті дамытудың дидактикалық шарттары

Жеке тұлға ретінде қалыптасу шығармашылық әрекетпен тығыз байланысты. Дидактикада шығармашылық әрекеттің бірнеше деңгейі ажыратылады. М.Н. Скаткин білімді шығармашылықпен меңгеруді мынадай қабілеттер жиынтығы ретінде сипаттайды: білімді жаңа жағдайға тасымалдай алу; белгілі жағдайдан жаңа проблеманы көре білу; нысананың жаңа қызметін аңғару; әрекет амалдарын өз бетінше құрастыра білу; нысананың құрылымын тани білу; шешімнің әртүрлі нысандарын меңгеру; жаңа шешімдерді құра білу [2, б. 107]. Осы қабілеттерді дамыту үшін оқу материалын ұсыну әдісі өзгеруі керек. Білім фактілер мен формулалар жиынтығы ретінде емес, ұғымдар жүйесі, белгілі бір логикалық құрылым ретінде ұсынылуы тиіс. Мұндай тәсіл оқушыны ұғымды өзі құруға, яғни оның түзілу жолын бақылауға және оның ішкі құрылымын түсінуге мәжбүрлейді.

4. Қазіргі білім беру жүйесінің философиялық сыны және болашақ бағыттар

Қазіргі білім берудің негізгі мәселесі оның жиі тұрақтылық пен тұтастықты емес, өзгеріс пен бөлшектенуді тәрбиелеуінде жатыр. Нарықтық экономиканың қысқа мерзімді талаптарына бағытталған оқу бағдарламалары оқушыны «ақпарат жинағышқа» айналдырып, оның теориялық ойлау мен өзін-өзі өзгерту қабілеттерін әлсіретеді. Өзгермейтін технологиялар мен білім жинақтарын меңгертуге негізделген білім беру жүйесі өзгеріс пен инновацияларға толы заманада тиімсіз болып қалады. Философиялық талдау бізге білім берудің жаңа парадигмасын ұсынуға мүмкіндік береді: оқытудың орталығында жеке тұлғаның Әмбебап болмысы және оның шығармашылық теориялық ойлау қабілеті тұруы керек. Бұл парадигмада білім тек құрал болып қала береді, ал мақсат – оқушының өзін-өзі тануы мен өзгертуі болып табылады. Осыған сәйкес, оқу процесінің мазмұны мен әдістері де өзгеруі тиіс: олар оқушының белсенділігін, ізденішілігін және ішкі мотивациясын арттыратын болуы керек.

Қорытынды. Оқытудың философиялық негіздерін зерттеу білім беру жүйесінің терең мақсаттарын қайта анықтауға мүмкіндік береді. Жеке тұлғаны жай ғана әлеуметтендіру механизмі ретінде емес, Әмбебап болмыс, яғни өзін-өзі өзгерту және сыртқы шарттарды түрлендіру қабілеті бар субъект ретінде қабылдау оқытудың бағдарын түбегейлі өзгертеді. Бұл жағдайда оқытудың негізгі мақсаты нарыққа дайын маман дайындау емес, оқушының шығармашылық теориялық ойлауын, өзін-өзі тану мен өзгерту қабілетін дамыту болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін дамыта оқыту идеяларын, шығармашылық әрекетті дамыту дидактикасын және ұғымдық ойлауды қалыптастыру тәсілдерін кеңінен пайдалану қажет. Болашақта білім беруді дамыту осы философиялық бағытта жалғасуы тиіс, бұл жас ұрпақты тек бәсекеге қабілетті емес, сонымен бірге рухани бай, өзін-өзі ашып, әлемді түсіне алатын тұлғалар ретінде қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Михайлов Ф.Т. Эмпирическое и диалектическое понимание личности // Философско-психологические проблемы развития образования. – М., 1994. – С. 11–13.
2. Скаткин М.Н. Дидактика средней школы. – М.: Педагогика, 1982. – 107 с.
3. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения: Опыт теоретического и экспериментального психологического исследования. – М.: Педагогика, 1986. – 240 с.
4. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html