Аннотация. Мақаланың мақсаты – жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту тәсілдерінің теориялық-әдістемелік негіздерін талдау және оларды қазіргі білім беру үрдісінде қолдану мәселелерін қарастыру. Зерттеу кезінде талдау, салыстыру, жалпылау сияқты ғылыми әдістер қолданылды. Мақалада баланың даму психологиясы мен оқу процесіндегі жас ерекшеліктерінің өзектілігі ашылып, педагогикалық технологияларды таңдауда оларды есепке алудың маңыздылығы дәлелденді. Ж. Пиаже [8], М. Пахаррес [4] және Дж. Брукс [5] сияқты зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып, мұғалім ұстанымы мен оқушының даму кезеңдерінің сәйкестігінің тиімділігі көрсетілген. Нәтижелерді жалпылай келе, автор жас ерекшеліктерін ескеретін дифференциалды оқытудың білім беру сапасын арттыруға, оқушының ізденімпаздығын, шығармашылығын дамытуға ықпал ететінін көрсетеді.

Аннотация. Цель статьи – анализ теоретико-методологических основ обучения с учетом возрастных особенностей и рассмотрение вопросов их применения в современном образовательном процессе. В исследовании использовались научные методы анализа, сравнения, обобщения. В статье раскрывается актуальность возрастных особенностей в психологии развития ребенка и учебном процессе, доказывается важность их учета при выборе педагогических технологий. С опорой на труды исследователей, таких как Ж. Пиаже [8], М. Пахаррес [4] и Дж. Брукс [5], показана эффективность соответствия педагогической позиции учителя и этапов развития ученика. Обобщая результаты, автор показывает, что дифференцированное обучение, учитывающее возрастные особенности, способствует повышению качества образования, развитию познавательной активности и творческих способностей учащихся.

Кіріспе

Қазіргі білім беру жүйесінің дамуы инновациялық процестер мен қоғамның өзгеріп келе жатқан талаптарымен тығыз байланысты. Білім берудің жаңа парадигмасы жеке тұлғаны, оның танымдық белсенділігін, өз бетімен оқу дағдыларын дамытуды басты мақсат етіп қойды. Бұл контексте оқушының жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту әдістемесі ерекше өзектілікке ие болады. Оқытудың тиімділігі көбінесе мұғалімнің оқушының даму психологиясының заңдылықтарын түсінуіне, оның жасына сай келетін танымдық қабілеттерін, мотивациясын, әлеуметтік қажеттіліктерін дұрыс есепке алуына байланысты [2, б. 15-18]. Осыған орай, мақалада жас ерекшеліктерін ескере отырып оқытудың педагогикалық-психологиялық негіздері мен практикалық аспектілері қарастырылады.

Негізгі бөлім

Жас ерекшелігі – бұл белгілі бір жастағы адамның психикалық процестерінің, қасиеттерінің, іс-әрекетінің өзіне тән ерекшеліктерінің жиынтығы. Ж. Пиаженің когнитивті даму теориясы бойынша баланың ойлауы сатылы түрде дамиды: сезімдік-қимылдық, операцияға дейінгі, нақты операциялар және формалды операциялар кезеңдері арқылы өтеді [8]. Осы әрбір кезеңде оқушының ақпаратты қабылдау, өңдеу және түсіну ерекшеліктері бар. Мысалы, бастауыш сынып оқушылары (7-11 жас) негізінен нақты операциялар кезеңінде болады, олар үшін қолданбалы тапсырмалар, көрнекілік пен іс-әрекет арқылы оқу аса тиімді. Ал жоғары сынып оқушылары (15-18 жас) абстрактілі ойлауға, гипотезалар құруға қабілетті формалды операциялар кезеңіне өтеді.

Бұл теориялық тұжырымдарды ескермей, біркелкі оқыту әдістерін қолдану оқушылардың білімге деген қызығушылығын төмендете алады. Сондықтан дифференциалды оқыту – яғни оқушылардың жас ерекшеліктеріне, даму деңгейіне және жеке қабілеттеріне қарай оқу мазмұнын, әдістерін, тапсырмаларды әртараптандыру – заманауи педагогиканың негізгі принциптерінің бірі болып табылады [3, б. 44]. Дифференциация оқушының жеке даму қарқынын қолдауға, оның табыстылық сезімін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Мұғалімнің ролі осы жерде шешуші болады. М. Пахаррестің атап көрсеткендей, мұғалімнің ұстанымы мен сенімдері оның оқыту стилін таңдауына тікелей әсер етеді [4]. Жас ерекшеліктерін терең түсінетін мұғалім дәстүрлі «білім беруші» рөлінен «оқу процесін ұйымдастырушы», «интеллектуалды көмек көрсетуші», «мотиватор» рөліне ауысады. Ол сыныпта диалог пен ынтымақтастық атмосферасын құрады, оқушылардың белсенді қатысуына, өз ойларын еркін жеткізуіне, қателерден қорықпай ізденуіне жағдай жасайды. Дж. Брукстың пікірінше, мұғалімнің міндеті – оқушыны сұрақ қойуға және әлемнің күрделілігін өз бетінше зерттеуге шақыру [5].

Тәжірибеде жас ерекшеліктерін ескере оқыту мына принциптерді назарда ұстауды талап етеді:

1. Көрнекілік пен іс-әрекет принципі (бастауыш жас): Балалар нақты нысандар, модельдер, суреттер, практикалық жұмыстар арқылы жақсы үйренеді. Ыбырай Алтынсариннің «қолымен ұстап, көзімен көріп... түсіндірген сабақ ұғымды» деген өсиеті осы жас тобы үшін өзектілігін жоғалтқан жоқ [9].
2. Әлеуметтік өзара әрекеттесу мен пікірталас (орта жас): Бұл кезеңде топтық жұмыстар, жобалар, пікірталастар, рөлдік ойындар арқылы білім беру тиімді, себебі оқушы үшін өз пікірін сыныптастарының алдында дәлелдеу, пікірлерді салыстыру маңызды болады.
3. Абстрактілі ойлау мен өздігінен зерттеу (жасөспірім және жоғарғы жас): Жоғары сынып оқушыларына проблемалық тапсырмалар, зерттеу жобалары, эссе жазу, ғылыми гипотезаларды талқылау сияқты тапсырмалар ұсынылуы керек.

Сонымен қатар, оқу мотивациясы да жастан жаска өзгереді. Кіші жастағы оқушыларды негізінен сыртқы мотивация (мадақтау, белгішелер) мен ойын түріндегі тапсырмалар ынталандырады. Ал жасөспірімдер үшін ішкі мотивация – яғни жеке қызығушылық, кәсіпке бағдарлану, өз қабілеттерін дәлелдеу қажеттілігі басты рөл атқарады.

Осының барлығы мұғалімнің кәсіби даярлығына жоғары талап қояды. Мұғалім тек пәнін жақсы білуі ғана емес, сонымен қатар жас психологиясы, оқушымен қарым-қатынас құру психологиясы, заманауи педагогикалық технологияларды икемді пайдалану дағдыларына да ие болуы тиіс. Білім беру сапасын арттыру жолындағы негізгі кедергілердің бірі – кейбір мұғалімдердің дәстүрлі оқыту үлгілері мен ұстанымдарынан бас тартуға дайын еместігі. Сондықтан мұғалімдердің білімін жетілдіру жүйесінде жас психологиясы мен заманауи оқыту әдістемелеріне бағытталған курстардың үлесін арттыру қажет.

Қорытынды. Оқушыларды жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту – бұл қазіргі білім беру жүйесінің сәттілігінің кілті. Бұл тәсіл әр оқушының жеке даму ерекшеліктерін ескере отырып, оның танымдық қабілеттерін толық ашуға, білімге деген тұрақты қызығушылық пен ішкі мотивацияны қалыптастыруға мүмкіндік береді. Ж. Пиаженің когнитивті даму теориясы, сондай-ақ заманауи педагогика мен психологияның жетістіктері осы бағытта мұғалім үшін сенімді теориялық негіз болып табылады.

Тәжірибелік деңгейде мұғалімдерге оқу процесін ұйымдастыруда дифференциалды, индивидуалдандырылған тәсілдерді, белсенді оқыту әдістерін кеңінен қолдану ұсынылады. Бұл оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын, өз бетінше білім алу құзыреттілігін дамытуға ықпал етеді.

Қорытындылай келе, жас ерекшеліктерін ескеретін оқыту – бұл тек білім беру сапасын арттырудың құралы ғана емес, сонымен қатар әрбір оқушының тұлға ретіндегі сәтті дамуын қамтамасыз ететін адамгершілік-педагогикалық міндет. Болашақта осы саладағы зерттеулердің одан әрі тереңдеуі және тиімді әдістемелік әзірлемелердің көбейуі мектеп тәжірибесі үшін өте пайдалы болады.

Әдебиеттер тізімі

1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030» Жолдауы. – Астана, 2015.
2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Қазақстан Республикасының Заңдары. – 2007.
3. Мұғалімге арналған нұсқаулық (ІІІ деңгей). – Астана: Назарбаев Зияткерлік мектептері, 2012. – 200 б.
4. Pajares, M. F. Teachers’ Beliefs and Educational Research: Cleaning Up a Messy Construct // Review of Educational Research. – 1992. – Vol. 62, No. 3. – P. 307–332.
5. Brooks, J. G., & Brooks, M. G. In Search of Understanding: The Case for Constructivist Classrooms. – Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development, 1993.
6. Мирсеитова С. Мұғалім философиясының қалыптасуы және дамуы. – Алматы: Білім, 2011. – 150 б.
7. «Бастауыш мектепте оқыту» журналы. – 2015. – №1, №2.
8. Piaget, J. The Psychology of the Child. – New York: Basic Books, 1969.
9. Қалиев С.Қ., Жарықбаев К.Б. Қазақ педагогикасының тарихы. – Алматы: Рауан, 1999. – 320 б.
10. Tomlinson, C. A. How to Differentiate Instruction in Mixed-Ability Classrooms. – 2nd ed. – Alexandria, VA: ASCD, 2001.
11. Vygotsky, L. S. Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. – Cambridge, MA: Harvard University Press, 1978.
12. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html