Аннотация. Бұл мақала білім беру процесіндегі рефлексияның теориялық негіздері мен практикалық қолданылуын талдауға арналған. Мақаланың мақсаты – рефлексияны оқу үдерісін жетілдірудің құралы ретінде қарастырып, оның оқушының танымдық және тұлғалық дамуына әсерін анықтау. Зерттеуде тарихи-лингвистикалық талдау, педагогикалық тәжірибені жалпылау және әдістемелік тәсілдерді сипаттау әдістері қолданылған. Рефлексия ұғымының этимологиясы мен мазмұны қарастырылып, оның оқу үдерісіндегі қадамдары (аялдама, талдау, өзгерту, жоспарлау) нақтыланған. Негізгі назар рефлексияның төрт түріне (әрекет, сезімдік, зияткерлік, ішкі әлем) және оларды іске асырудың нақты әдіс-тәсілдеріне («Табыс баспалдағы», «Блоб ағашы», «Плюс-Минус-Қызықты», «Үш М және Ә») аударылады. Нәтижелер рефлексияны жүйелі түрде қолдану оқушылардың өзін-өзі бағалау, сыни ойлау, білімге деген қызығушылық дағдыларын дамытатынын көрсетеді. Қорытындыда рефлексияның оқытуды жекелендірудің, оқу сапасын арттырудың құралы ретіндегі маңызы атап өтіледі.

Аннотация. Данная статья посвящена анализу теоретических основ и практического применения рефлексии в образовательном процессе. Цель статьи – рассмотреть рефлексию как инструмент совершенствования учебного процесса и определить её влияние на когнитивное и личностное развитие учащегося. В исследовании использованы методы историко-лингвистического анализа, обобщения педагогического опыта и описания методических подходов. Рассмотрены этимология и содержание понятия рефлексии, конкретизированы её этапы в учебном процессе (пауза, анализ, изменение, планирование). Основное внимание уделено четырём типам рефлексии (действия, сенсорная, интеллектуальная, внутреннего мира) и конкретным методам их реализации («Лестница успеха», «Дерево Блоба», «Плюс-Минус-Интересно», «Три М и О»). Результаты показывают, что систематическое использование рефлексии развивает у учащихся навыки самооценки, критического мышления, интереса к знаниям. В заключении подчёркивается значение рефлексии как инструмента индивидуализации обучения и повышения качества образования.

Кіріспе. Рефлексия – бұл адамның өз іс-әрекеті мен ойлау процестерін саналы түрде талдау, бағалау және оларды түзетуге бағытталған ішкі психикалық қызмет. Педагогикалық контекстте рефлексия оқушының оқу қызметін, ал мұғалімнің оқыту қызметін сапалы жаңартудың қуатты құралына айналады. Қазіргі заманғы білім берудің өзектілігі оқушыны білім алудың белсенді субъектісіне айналдыруда, оған өз оқу жолын жоспарлау, бағалау және реттеу мүмкіндігін беруде жатыр. Бұл міндетті шешудің негізгі тәсілдерінің бірі – оқу процесіне рефлексияны жүйелі түрде енгізу. Рефлексияның тұжырымдамасы философиядан бастау алып, психология және педагогика салаларына кеңінен енді. Оның маңыздылығын америкалық педагог Джон Дьюи атап өткен болатын, ол рефлексияны тәжірибені түсіну мен түзетудің қажетті шарты деп санады [1, б. 45]. Заманауи Қазақстан білім беру жүйесінде рефлексияға баса назар аудару оның тұлғаға бағытталған және кәсіби құзыреттіліктерді дамытуға негізделген жаңартылған мазмұнының талабына сәйкес келеді. Осыған байланысты бұл мақаланың мақсаты – рефлексияны оқу үдерісін жетілдірудің тиімді құралы ретінде қарастырып, оның негізгі түрлері мен оқыту тәжірибесіндегі қолданылу жолдарын жүйелеу.

Негізгі бөлім

1. Рефлексия ұғымының теориялық негіздері. «Рефлексия» термині латын тілінің «reflexio» (артқа қайту, иілу) сөзінен шыққан. Ол адамның өз ішкі психикалық процестеріне, ой-сезімдеріне, қызметінің себептері мен нәтижелеріне бағытталған саналы назарын білдіреді [2, б. 78]. Рефлексия жай ғана ойлау емес, бұл ойлаудың өзі туралы ойлау, яғни «ой туралы ой» процесі. Педагогикалық рефлексияның мақсаты – оқушының өзінің білім алу жолын тануы, оның күшті және әлсіз жақтарын анықтауы, сәтті стратегияларды бекітуі және қателіктерден түйін шығаруы.

Рефлексивтік процестің құрылымдық модельін бірнеше қадамға бөлуге болады: біріншіден, белсенді іс-әрекеттен уақытша аялдама (тоқтау); екіншіден, жүргізілген әрекеттерді талдау және бағалау (артқа қарау); үшіншіден, алынған қорытындылар негізінде әрекет стратегиясына түзетулер енгізу (өзгерту); төртіншіден, түзетілген стратегия бойынша келесі қадамдарды жоспарлау (болашақты жоспарлау). Бұл циклдік үдеріс тұрақты өзін-өзі жетілдіруді қамтамасыз етеді.

2. Оқу үдерісіндегі рефлексияның түрлері мен әдіс-тәсілдері. Тәжірибеде рефлексияны оқушының қызметінің әртүрлі аспектілерін бағалауға бағытталған төрт негізгі түрге бөлуге болады. Әрбір түр нақты педагогикалық мақсаттарға сәйкес келеді және арнайы әдіс-тәсілдер арқылы жүзеге асырылады.

Әрекет рефлексиясы оқушының белсенділігін, тапсырманы орындау деңгейін бағалауға бағытталған («Мен не істедім? Мен қаншалықты сәтті болдым?»). Бұл түрге «Табыс баспалдағы», «Блоб ағашы» сияқты әдістер жатады. Мысалы, математика сабағында әр тапсырмадан кейін оқушы өзін баспалдақтың қай сатысында сезінетінін белгілей алады. Бұл оған нақты прогресті бақылауға мүмкіндік береді.

Сенсорлық немесе сезімдік рефлексия оқушының сабаққа деген эмоционалдық көңіл-күйін, қабылдауын анықтауға арналған («Бұл сабақ менің үшін қандай болды? Маған қалай сезінді?»). Мұндай рефлексияны смайликтер, «күн – бұлт» суреттерін таңдау, немесе әртүрлі дене қимылдары арқылы (мысалы, қолды жоғары көтеру – шаттық, төмен қарату – реніш) жүргізуге болады. Бұл мұғалімге сабақтың эмоционалды климатын түсінуге көмектеседі.

Зияткерлік (танымдық) рефлексия оқушының жаңа білім мен дағдыларды игеру деңгейін, түсіну қиындықтарын анықтауға бағытталады («Мен не түсіндім? Мен не үйрендім? Не әлі түсініксіз қалды?»). Бұған «Сабақты бағалау кестесі» (Қызық болды / Бүгін мынаны түсіндім / Қиын болды) немесе «Үш М және Ә» (Мен үйрендім / Маған түсінікті болды / Мен сұрағым бар / Әрі қарай жетілдіруім керек) сияқты әдістер жатады. Мұндай рефлексия оқушыға өз оқу процесіне сыни көзқараспен қарауға үйретеді.

Ішкі әлем рефлексиясы оқушының тұлғалық мағынасын, құндылықтары мен көзқарастарындағы өзгерістерді бағалауға бағытталған («Бұл сабақ мен үшін не берді? Ол мені қалай өзгертті?»). Бұл түрге «Плюс – Минус – Қызықты» кестесі жатады, онда оқушы сабақтың артықшылықтарын, кемшіліктерін және оны қызықты еткен нәрселерді жазады. Бұл рефлексияның ең терең түрі болып табылады.

3. Рефлексияны оқу процесіне енгізудің практикалық нәтижелері. Рефлексияны сабақтың соңында ғана емес, оның әр кезеңінде (басында, ортасында, соңында) және бүкіл тарау аяқталғаннан кейін де жүргізу мүмкіндігі бар. Оны жүйелі түрде қолдану келесі оң нәтижелерге әкеледі: оқушылардың өзін-өзі бағалау дағдысы мен өз бетінше жұмыс істеу қабілеті дамиды; сыни және шығармашылық ойлау қабілеттері артады; білім алуға деген ішкі мотивациясы мен жауапкершілік сезімі күшейеді; оқушы мен мұғалім арасындағы кері байланыс тиімдірек жүреді; оқушы өзінің оқу қабілеттерін нақтырақ түсіне бастайды, бұл оқытуды жекелендіруге мүмкіндік береді [3, б. 112].

Тәжірибе көрсеткендей, рефлексияны тек қысқа сұрақтармен («сабақ ұнады ма?») шектемеу керек. Ол терендікке бағытталған, оқушыны өз ой-сезімдерін талдауға, тұжырымдауға және болашақ іс-әрекеттерін жоспарлауға итермелейтін процесс болуы тиіс. Мысалы, әдебиет сабағында оқушы тек «әңгіме ұнады» деп айтпай, «кейіпкердің шешімі мені таң қалдырды, себебі...» деген тұжырым жасауы керек. Осындай практикалар арқылы рефлексия оқу мен тәрбиенің біртұтас құрамдас бөлігіне айналады.

Қорытынды. Рефлексия білім беру процесінде жай гана формальды процедура емес, оқушының тұлғалық және танымдық дамуының, сондай-ақ оқыту сапасын арттырудың қуатты құралы болып табылады. Ол оқушыға өз оқу қызметінің субъектісі ретінде сезінуге, оны талдауға және реттеуге мүмкіндік береді. Рефлексияны оқытудың бір бөлігі ретінде емес, оның ажырамас элементі ретінде қарастыру керек. Тәжірибеде көрсетілгендей, рефлексияның әртүрлі түрлерін (әрекеттік, сезімдік, зияткерлік, ішкі әлем) және оларға сәйкес әдіс-тәсілдерді сабақтың мақсаттары мен оқушылардың жасына қарай таңдап қолдану тиімді нәтиже береді. Мұғалімнің міндеті – рефлексивтік практиканы жүйелі етіп ұйымдастырып, оқушыларды өздерінің ой-сезімдерін, білімдерін және іс-әрекеттерін тереңірек түсінуге баулу. Осылайша, рефлексия тек оқу үдерісін жетілдірудің құралы ғана емес, сонымен қатар заман талабына сай, сын тұрғысынан ойлай алатын, өзін-өзі дамыта алатын тұлғаны қалыптастырудың маңызды шартына айналады. Оны білім берудің заманауи парадигмасының кілті ретінде түсіну қажет.

Әдебиеттер тізімі

1. Дьюи Дж. Демократия и образование. – М.: Педагогика-Пресс, 2000. – 384 с.
2. Жұмағалиева Б.К., Нұрғалиева Г.К. Педагогикалық рефлексия: теориясы мен практикасы. – Алматы: Білім, 2017. – 256 б.
3. Кларин М.В. Инновации в обучении: метафоры и модели. – М.: Наука, 1997. – 223 с.
4. Schön, D. A. The Reflective Practitioner: How Professionals Think in Action. – New York: Basic Books, 1983. – 374 p.
5. Hatton, N., Smith, D. Reflection in Teacher Education: Towards Definition and Implementation // Teaching and Teacher Education. – 1995. – Vol. 11, No. 1. – P. 33–49.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html