Аннотация (қазақ тілінде)

Бұл мақаланың мақсаты – «Өзін-өзі тану» пәні сабағында орта мектеп оқушыларына «қиянат жасамау» құндылығы мен онымен байланысты «татулық», «бірлік», «құрметтеу» сияқты адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеудің тиімді әдістемелік жолдарын ұсыну. Зерттеуде танымдық-тәрбиелік әдістерді талдау, салыстыру, жүйелеу және оқу процесіне интеграциялау әдістері қолданылды. Мақалада Махатма Гандидің философиясы мен ізгі амалдарын, Ш. Сариевтің поэзиясын, түрлі педагогикалық жағдаяттарды пайдалану арқылы оқушылардың моральдық тұрғыдан жетілуіне ықпал ететін сабақ жүйесінің құрылымы зерделенеді. Нәтижелер осындай кешенді тәсілдің оқушының өзін-өзі түсінуіне, эмпатиясының дамуына және өмірдегі позициясын белгілеуіне тиімді әсер ететіндігін көрсетеді. Қорытындыда құндылықтар тәрбиесінің бүгінгі күні өзектілігі мен әдістемелік негіздері қарастырылған.

Аннотация (на русском языке)

Цель данной статьи – предложить эффективные методические пути воспитания у учащихся средней школы ценности «ненасилие» (қиянат жасамау) и связанных с ней нравственных качеств, таких как «согласие», «единство», «уважение» на уроках предмета «Познание себя». В исследовании использованы методы анализа, сравнения, систематизации и интеграции в учебный процесс когнитивно-воспитательных методов. В статье изучается структура урока, способствующая моральному созреванию учащихся, с использованием философии и ненасильственной практики Махатмы Ганди, поэзии Ш. Сариева и различных педагогических ситуаций. Результаты показывают, что такой комплексный подход эффективно влияет на самопознание ученика, развитие эмпатии и определение его жизненной позиции. В заключении рассмотрены актуальность и методические основы воспитания ценностей в современном мире.

Abstract (in English)

The purpose of this article is to propose effective methodological ways of cultivating the value of «non-violence» (қиянат жасамау) and related moral qualities such as «harmony», «unity», «respect» among secondary school students in the lessons of the subject «Self-knowledge». The research uses methods of analysis, comparison, systematization and integration into the educational process of cognitive and educational methods. The article examines the structure of a lesson that promotes the moral maturation of students through the use of the philosophy and non-violent practices of Mahatma Gandhi, the poetry of Sh. Sariyev, and various pedagogical situations. The results show that such an integrated approach effectively influences the student's self-knowledge, development of empathy, and determination of his or her life position. The conclusion considers the relevance and methodological foundations of value education in the modern world.

Кіріспе

Заманауи білім беру жүйесінің маңызды міндеттерінің бірі – оқушы жас ұрпақтың рухани-адамгершілік қасиеттерін, адамдық құндылықтарын қалыптастыру. Бұл процесте «Өзін-өзі тану» пәні арнайы рөл атқарады, өйткені оның негізгі мақсаты – тұлғаның ішкі әлемін дамыту және оның әлеммен, өзімен және қоршаған адамдармен үйлесімді қарым-қатынасын құру. Алайда тәрбиелеу процесі жалпы сөздер мен нұсқаулармен шектелмейді, ол нақты құндылықтарды, соның ішінде «қиянат жасамау» принципін түсіну мен іс жүзінде қолдануды талап етеді [1]. Бұл құндылық қазақ халқының рухани дәстүрлеріне де, жаһандық адамгершілік идеалдарына да сәйкес келеді. Қиянатқа қарсы тұру тек сыртқы әрекеттермен шектелмейді, ол ішкі тұрғыдан өзгеге деген сүйіспеншілік, төзімділік, татулық пен бірлік қасиеттерін талап етеді [2, б. 15]. Бұл мақалада осы күрделі құндылықты тәрбиелеудің әдістемелік негіздері мен практикалық жолдары, сондай-ақ оның оқушы тұлғасының жетілуіне әсері қарастырылады.

Негізгі бөлім

1. Қиянат жасамау құндылығының педагогикалық-философиялық негіздері

«Қиянат жасамау» (ағылшын тіліндегі «non-violence», санскриттегі «ахимса») ұғымы ежелгі дәуірден келе жатқан философиялық және адамгершілік категория болып табылады. Оның негізгі мәні – адамның өзге тіршілік иелеріне, соның ішінде адамдарға физикалық, психикалық және моральдық зиян келтірмеу, өз мінез-құлқын сүйіспеншілік пен түсіністік негізінде құру. XX ғасырдың танымал қоғам қайраткері Махатма Ганди бұл принципті жеке тұлғаның жетілуі мен жалпы әлеуметтік-саяси күрестің тиімді құралы ретінде дамытты [3, б. 45]. Гандидің философиясында қиянат жасамау шексіз сүйіспеншілік пен жанашырлықты білдіреді. Бұл идея «Өзін-өзі тану» сабағының мазмұнына оңай интеграциялана алады, өйткені ол тәрбиенің басты мақсаттарының біріне – адамның ішкі бейбітшілігі мен сыртқы әлеммен үйлесімділігіне қол жеткізуге бағытталған.

Педагогикалық тұрғыдан қарағанда, бұл құндылықты тәрбиелеу тек этикалық ережелерді түсіндірумен шектелмейді. Ол тұлғаның сезім, ойлау және іс-әрекет деңгейлерінде кешенді өзгерістерді талап етеді. Оқушы алдымен өз эмоциялары мен импульстарын тануға, содан кейін оларды басқаруға, соңында қарым-қатынас пен іс-әрекеттерде құрымтық емес модельдерді қалыптастыруға үйренуі керек [4]. Бұл процесс тәрбиешінің ақыл-ой мен жүректі қамтитын әдістемелік кешенді тәсілін талап етеді.

2. «Өмір, қымбатсың маған!» сабағының әдістемелік құрылымына талдау

Жетінші сыныпқа арналған «Өмір, қымбатсың маған!» атты «Өзін-өзі тану» сабағының жоспарына талдау жүргізу осы құндылықты тәрбиелеудің көп деңгейлі жүйесін көрсетеді.

2.1. Мотивациялық-рефлексиялық кезең

Сабақ «тыныштық сәті» («Нұрға бөлену») арқылы басталады, бұл оқушының ішкі күйін реттеуге, сезімдік тұрақтандыруға және сабақ тақырыбына даярлануға мүмкіндік береді. «5-Т» (тыңда, түсін, толықтыр, түйінде, тарат) ережесін қайталау оқушыларды белсенді тыңдау мен өзара әрекеттесу дағдыларына бағыттайды, бұл құрметтеу мен түсіністіктің алғышарты болып табылады [1].

2.2. Танымдық-түсініктік кезең

Осы кезең екі негізгі компоненттен тұрады: поэтикалық мәтіннің талдауы мен философиялық дәйексөзді меңгеру.

• Әдебиет арқылы тәрбиелеу: Ш. Сариевтің «Өмір деген тұрмайды қап-қарадан» өлеңін талдау «ақ» пен «қара» метафоралары арқылы жақсылық пен жамандық, өмірдің қарама-қайшылықтары туралы түсінік беруге мүмкіндік береді. «Адам бойында ізгі қасиеттер болса олар қандай жақсылықтар жасайды?» деген сұрақ оқушыларды іс-әрекет пен ішкі қасиеттер арасындағы байланысты талдауға, этикалық таңдауды түсінуге бағыттайды.
• Философиялық идеялармен таныстыру: М. Гандидің «Қиянат жасамау шексіз сүйіспеншілікті білдіреді, өз кезегінде шексіз жанашырлықты білдіреді» деген дәйексөзі сабақтың концептуалдық өзегі болып табылады. Оқушыларға Гандидің өмірі мен ізгі амалдарымен таныстыру – бұл қиянат жасамау принципінің жеке және әлеуметтік деңгейдегі іске асырылуын нақты мысалдар арқылы көрсетеді. Талқылау сұрақтары («Өмірде риясыз қызмет жасау адамды неге жетелейді?») оқушыларды ізгі мақсаттар мен амалдардың маңыздылығы туралы ойлануға итермелейді [3].

2.3. Іс-әрекеттік-тәжірибелік кезең

Бұл кезеңде оқушылар талқыланған құндылықтар мен қасиеттерді нақты өмірлік жағдаяттарда қолдану мүмкіндігі алады.

• Жағдаяттық тапсырмалар (топтық жұмыс): Үш топқа берілген жағдаяттар (саябақтағы ағашты зақымдайтын балалар, ағаш отырғызып жатқан атасына көмектесетін немерелер, табылған әмиянды иесіне қайтару туралы шешім) оқушыларды тәуелсіз этикалық таңдау жасауға шақырады. Мұндай тапсырмалар татулық, бірлік пен құрметтеуді практикалық іс-әрекеттер деңгейінде қалыптастыруға, проблемаларды бейбіт жолмен шешу дағдыларын дамытуға ықпал етеді [4].
• Бірлескен шығармашылық әрекет (ән айту): «Мейірімді болайықшы бауырлар» әнін бірге айту эмоционалдық бірлікті, достық сезімді нығайтады және бейбітшілік пен сүйіспеншілік туралы идеяларды бейнелеу арқылы оларды теренірек сезінуге мүмкіндік береді. Әндер мен өлеңдер тәрбиелеудің эмоционалды тұрғыдан күшті құралдары болып табылады [2].

2.4. Қорытынды-рефлексиялық кезең

Сабақ «жақсылық ойлауға» бағытталған тыныштық сәтімен аяқталады. Бұл оқушыға алған әсерлері мен білімдерін іштей сіңіруге, оларды іс жүзінде қолдану ниетін бекітуге мүмкіндік береді.

3. Сабақтың тәрбиелік әсері мен қазіргі заманғылығы

Зорлық пен агрессияның әртүрлі көріністері жиі кездесетін қазіргі ақпараттық қоғамда «қиянат жасамау» құндылығын тәрбиелеу өте өзекті. Жоғарыда сипатталған сабақ кешенді әдістемелік жүйе ретінде мынадай тәрбиелік нәтижелерге әкеледі:

1. Танымдық нәтиже: Оқушылар қиянат жасамау, татулық, бірлік сияқты ұғымдардың философиялық мәнімен танысады, оларды тек қабылдаумен шектелмей, сыни тұрғыдан талдай біледі.
2. Эмоционалды-сезімдік нәтиже: Әртүрлі әдістер (тыныштық сәті, поэзия, ән) арқылы оқушылар эмпатия – өзге адамның сезімдерін түсіну және олармен бөлісу қабілетін дамытады. Бұл кез-келген қиянаттың негізгі психологиялық кедергісі болып табылады.
3. Іс-әрекеттік-мәні берушілік нәтиже: Жағдаяттық тапсырмалар мен талқылаулар арқылы оқушы өмірлік жағдаяттарда адамгершілік құндылықтарды негізге алатын шешімдер қабылдау тәжірибесін жинақтайды. Ол өз әрекеттерінің моральдық салдары туралы ойлана бастайды [1, 4].

Бұл сабақ үлгісі көрсеткендей, құндылықтар тәрбиесі сөзбен шектелмейді. Ол тұрақты, әрі қарай дамып отыратын педагогикалық үдеріс болып табылады, онда әрбір элемент (танымдық, эмоционалдық, тәжірибелік) оқушы тұлғасының біртұтас жетілуіне ықпал етеді.

Қорытынды

«Өзін-өзі тану» сабағы арқылы «қиянат жасамау» құндылығын тәрбиелеу күрделі, бірақ өте маңызды педагогикалық міндет болып табылады. Бұл процесс тек бір сабаққа ғана емес, үздіксіз тәрбие жүйесіне негізделуі керек. Жетінші сыныпқа арналған «Өмір, қымбатсың маған!» сабақ жоспарының талдауы осындай тәрбиенің әдістемелік моделі ретінде келесі қағидаттарды көрсетеді:

• Кешенділік: Сабақ танымдық (поэзия, философиялық мәтін), эмоционалдық (тыныштық сәті, ән) және тәжірибелік (жағдаяттық ойындар) компоненттерді үйлестіреді.
• Жаһандық идеяларды жергілікті контекстке бейімдеу: Гандидің философиясы мен қазақтың рухани дәстүріндегі бейбітшілік пен татулық идеяларын үштастыру.
• Оқушының белсенді рөлі: Оқушы білімнің қабылдаушысы ғана емес, сонымен бірге өзін-өзі тану, талдау, шешім қабылдау және тәжірибе жинақтау процесінің белсенді қатысушысы болып табылады.
• Рефлексияға бағытталу: Сабақтың басында да, аяғында да рефлексияға арналған сәттер оқушының өзгерістерін сезінуіне және іштей қорытынды жасауына мүмкіндік береді.

Осындай кешенді тәсіл оқушыға тек қана құндылықтар туралы білім беріп қоймай, сонымен бірге оларды өмірдегі бағдар ретінде қабылдауға, өз мінез-құлқын осы құндылықтар негізінде құруға көмектеседі. Болашақта қиянат жасамау құндылығын тәрбиелеу мәселесін одан әрі тереңдету үшін осы пәннің басқа сабақтарына, сондай-ақ мектептің бүкіл тәрбие жүйесіне интеграциялау қажет. Зерттеу нәтижелері тиімді әдістемелік үлгілер мен құралдарды дамыту үшін пайдаланылуы мүмкін, бұл жас ұрпақтың адамгершілік және азаматтық санасын қалыптастыруға ықпал етеді.

Әдебиеттер тізімі

1. «Өзін-өзі тану» пәнінің үлгілік оқу бағдарламасы (5-9 сыныптар). – Астана: «Өзін-өзі тану» пәнінің республикалық ғылыми-әдістемелік орталығы, 2017. – 68 б.
2. Нұрғалиева, Р.К. Өзін-өзі тану пәніндегі құндылықтар тәрбиесінің әдістемесі / Р.К. Нұрғалиева // Қазақстан мектебі. – 2020. – № 3. – Б. 12-18.
3. Gandhi, M. K. The Story of My Experiments with Truth / M. K. Gandhi. – Ahmedabad: Navajivan Trust, 1927. – 640 p.
4. Сейсенбекова, Ж.Т. Өзін-өзі тану сабақтарындағы тәрбиелік жағдаяттардың психологиялық-педагогикалық негіздері / Ж.Т. Сейсенбекова // Хабаршы. Педагогикалық ғылымдар сериясы. – 2019. – № 2 (62). – Б. 145-150.
5. Sharp, G. The Politics of Nonviolent Action / G. Sharp. – Boston: Porter Sargent Publishers, 1973. – 902 p.
6. Шарипханова, Д.М. Өзін-өзі тану пәні арқылы жасөспірімдердің адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру / Д.М. Шарипханова // Электронды ғылыми журнал «edu.e-history.kz». – 2021. – № 1 (25). – URL: https://edu.e-history.kz/ru/publications/view/1654 (қаралған күні: 21.12.2025).
7. Noddings, N. Educating for Intelligent Belief or Unbelief / N. Noddings. – New York: Teachers College Press, 1993. – 160 p.
8. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс]. – URL: https://adisteme.kz/rules.html (қаралған күні: 21.12.2025).