Аннотация. Бұл мақала мектептегі «Мұрагер» домбыра үйірмесінің тәрбиелік әлеуетін және оның оқушы тұлғасын қалыптастырудағы рөлін зерттеуге арналған. Зерттеудің мақсаты – үйірме қызметінің ұлттық-мәдениеттік тәрбие, эстетикалық даму және жеке тұлға қалыптастыру аспектілерін талдау. Жұмыста педагогикалық бақылау, тәжірибені жалпылау және теориялық талдау әдістері қолданылды. Үйірменің негізгі мақсаттары мен міндеттері, оның жұмыс барысында қолданылатын әдіс-тәсілдері, домбыраны оқытудың ерекшеліктері сипатталады. Оқушыларға домбыра тартуды үйрету арқылы олардың ұлттық өнерге деген қызығушылығын арттыру, шығармашылық қабілеттерін дамыту, сондай-ақ адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу мәселелері қарастырылады. Нәтижелер үйірме қызметінің оқушының мәдени, эстетикалық және рухани дүниесін байытуға ықпал ететінін көрсетеді. Қорытындыда ұлттық музыкалық үйірмелердің білім беру жүйесіндегі маңызы мен олардың болашақта дамыту жолдары атап өтілген.

Аннотация. Данная статья посвящена исследованию воспитательного потенциала школьного кружка домбры «Мұрагер» и его роли в формировании личности учащихся. Цель исследования – проанализировать аспекты национально-культурного воспитания, эстетического развития и формирования личности в деятельности кружка. В работе использованы методы педагогического наблюдения, обобщения опыта и теоретического анализа. Описаны основные цели и задачи кружка, применяемые в его работе методы и приёмы, особенности обучения игре на домбре. Рассматриваются вопросы повышения интереса учащихся к национальному искусству через обучение игре на домбре, развития их творческих способностей, а также воспитания нравственных качеств. Результаты показывают, что деятельность кружка способствует обогащению культурного, эстетического и духовного мира ученика. В заключении подчёркнута важность национальных музыкальных кружков в системе образования и пути их дальнейшего развития.

Abstract. This article is devoted to the study of the educational potential of the school dombra club "Murager" and its role in the formation of students' personality. The aim of the study is to analyze the aspects of national-cultural education, aesthetic development and personality formation in the club's activities. The work uses methods of pedagogical observation, generalization of experience and theoretical analysis. The main goals and objectives of the club, the methods and techniques used in its work, and the peculiarities of teaching dombra playing are described. The issues of increasing students' interest in national art through learning to play the dombra, developing their creative abilities, as well as fostering moral qualities are considered. The results show that the club's activities contribute to the enrichment of the student's cultural, aesthetic and spiritual world. The conclusion emphasizes the importance of national music clubs in the education system and the ways of their further development.

Кіріспе. Қазіргі заманғы білім беру жүйесінде жан-жақты дамыған, рухани бай, ұлттық санасы мен мәдениеті нығайған тұлғаны тәрбиелеу аса маңызды міндет болып табылады. Бұл процесте музыка өнерінің, әсіресе дәстүрлі музыкалық аспаптарды оқытудың рөлі ерекше. Музыка тікелей эмоциялар мен сезімдерге әсер ете отырып, адамның ішкі дүниесін байытады, әдемілікке деген құштарлық пен моральдық құндылықтарды қалыптастырады. Мектептегі музыка сабақтары шектеулі уақыт аясында жүзеге асырылатындықтан, ондағы білім мен тәжірибені толықтыратын, тереңдейтін форма ретінде музыкалық үйірмелер өте маңызды. Осыған орай, мақаланың өзектілігі қазақтың ұлттық аспабы – домбыраны оқытуға арналған үйирменің тұлғаны қалыптастырудағы педагогикалық мүмкіндіктерін зерттеу қажеттілігінде жатыр. Тақырыптың теориялық маңыздылығы үйірме қызметінің тәрбиелік және дамытушылық әлеуетін теориялық тұрғыдан негіздеумен, ал практикалық құндылығы нақты тәжірибе мен әдістемелік ұсынымдарды ұсынумен байланысты.

Негізгі бөлім. «Мұрагер» домбыра үйірмесінің негізгі мақсаты – оқушыларды ұлттық мәдениет пен салт-дәстүрді терең түсінетін, өз тарихы мен өнерін құрметтейтін, сүйетін, сонымен қатар шығармашылық қабілеттері дамыған азамат ретінде тәрбиелеу. Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылған: домбыра сүйемелдеуімен ән айту, күй тарту және терме шығару дағдыларын қалыптастыру; қазақтың дәстүрлі қолөнерінің кейбір түрлерімен таныстыру арқылы эстетикалық талғамды дамыту; балалардың шығармашылық ынтасын, ой-өрісі мен қиялын ынталандыру; музыка арқылы қайырымдылық, адамгершілік, ізгілік сияқты ізгі қасиеттерді тәрбиелеу.

Үйірменің жұмысында халықтық музыка педагогикасының тәжірибесі негізге алынады, яғни ноталық жазбасыз, ауызша-құлақша әдіспен оқыту. Бұл әдіс домбыраны дәстүрлі түрде игерудің табиғи жолы болып табылады. Оқушылар алдымен қарапайым жаттығуларды, содан кейін жеңіл әндер мен күйлерді үйренеді. Репертуарды таңдауда оқушылардың жасына және даму деңгейіне қарай қарапайымнан күрделіге қарай жылжыту принципі басшылыққа алынады. Сонымен қатар, ел арасында кең тараған, танымал ән-күйлер таңдалады, бұл оқушылардың материалмен эмоционалды байланыс құруын жеңілдетеді.

Домбыраны оқыту тек музыкалық дағдыларды ғана емес, сонымен бірге тарихи-мәдени білімдерді де қамтиды. Оқушылар домбыра аспабының тарихы, оның құрылысы мен түрлері, күйлердің мазмұны мен композициялық құрылымымен танысады. Мысалы, домбыраның атауының шығу тегі, оның түрлі аймақтардағы нұсқалары (екі ішекті, үш ішекті) туралы әңгімелер оқушылардың ұлттық мәдениетке деген қызығушылығын арттырады. Күйдің тарихын зерттеу халықтың тағдырымен таныстырады, ал ою-өрнектердің символдық мағынасын түсіну музыкалық бейнелерді тереңірек қабылдауға мүмкіндік береді [1, б. 45].

Үйірменің тәрбиелік әсері оның жұмысының көп аспектілі сипатымен түсіндіріледі. Біріншіден, бұл ұлттық-патриоттық тәрбие. Домбыра – қазақ халқының рухының бейнесі. Оны үйрену арқылы оқушы өзінің мәдени түбірімен байланыс орнатады, туған еліне деген махаббаты мен құрметі артады. Екіншіден, эстетикалық тәрбие. Музыкалық шығармаларды тыңдау және орындау әдемілік сезімін, сән-салтанатқа деген талғамды дамытады. Үшіншіден, шығармашылық тәрбие. Оқушылар тек күйлерді қайталап қана қоймай, уақыт өте келе өз өлеңдерін шығарып, оларды домбырамен сүйемелдеуге, тіпті қарапайым импровизация жасауға үйренеді. Төртіншіден, моральдық-адамгершілік тәрбие. Үйірмедегі ұжымдық жұмыс (бірге ойнау, бір-біріне көмектесу) достық, өзара құрмет пен жауапкершілік сезімін қалыптастырады.

Педагогикалық тәжірибе көрсеткендей, үйірмеге қатысқан оқушылардың жалпы оқу іс-әрекетінде де оң өзгерістер байқалады. Олардың зейіні мен есте сақтауы жақсарады, өйткені музыкалық материалды үйрену осы қабілеттерді қажет етеді. Сондай-ақ, өнер арқылы табысқа жету оқушының өзін-өзі бағалауын жоғарылатады, сенімділік пен табандылықты тәрбиелейді. Үйірмедегі табысты шығармашылық іс-шаралар (концерттер, байқаулар) оқушылардың әлеуметтік дағдыларын дамытады.

Үйірменің жұмысында инновациялық элементтер де қолданылады. Мысалы, информатикалық технологияларды пайдалана отырып, әр түрлі күйлердің аудио- және бейнежазбаларын көрсету, оқушылардың өз орындауларын жазып алып, оларды талдау. Бұл материалды қайталауды жеңілдетеді және сыни талдау дағдыларын дамытады. Сонымен қатар, үйірме жұмысы басқа пәндермен (әдебиет, тарих, география, бейнелеу өнері) интеграцияланып жүреді, бұл оқушыларға білімдерін жан-жақты қолдануға мүмкіндік береді.

Домбыра үйірмесінің қызметі тек музыканы үйретумен шектелмейді. Ол ұлттық ойындар, қолөнер (ою-өрнек, киіз басу элементтері) сияқты басқа да дәстүрлі өнер түрлерімен таныстыруға мүмкіндік береді. Бұл кешенді тәсіл оқушының ұлттық мәдениет туралы түсінігін толықтырады және оны шынайы «мұрагер» ретінде қалыптастыруға ықпал етеді.

Қорытынды. «Мұрагер» домбыра үйірмесінің жұмысын талдау оның оқушы тұлғасын қалыптастырудағы маңызды рөлін растайды. Үйірме қызметі ұлттық-патриоттық, эстетикалық, шығармашылық және адамгершілік тәрбиені үйлесімді түрде біріктіретін бірегей мүмкіндік береді. Домбыраны оқыту арқылы оқушылар тек музыкалық дағдыларды ғана емес, сонымен қатар өз халқының тарихы мен мәдениетіне деген терең түсінік алады, бұл олардың рухани дүниесін байытады. Жеке тұлғаның дамуына үйірменің тигізетін оң әсері оқушылардың жалпы білім алу белсенділігінің артуында, өзін-өзі бағалауындағы сенімділік пен табандылықтың қалыптасуында, сондай-ақ ұжымда жұмыс істеу дағдыларының дамуында көрінеді. Болашақта осындай үйірмелердің табысын арттыру үшін оларды заманауи білім беру кеңістігімен (мысалы, онлайн ресурстармен, цифрлық музыкалық құралдармен) тығыз байланыстыру, сондай-ақ олардың жұмысын ғылыми тұрғыдан негіздеу және әдістемелік қамтамасыз ету қажет. Дәстүрлі музыкалық үйірмелер – бұл ұлттық кодты сақтаудың, сондай-ақ заманауи жағдайда жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастырудың маңызды буыны.

Әдебиеттер тізімі

1. Абай Құнанбаев. Шығармаларының жинағы. – Алматы: Жазушы, 1995. – 500 б.
2. Қасқабасов С. Қазақтың музыкалық фольклоры. – Алматы: Ғылым, 1998. – 320 б.
3. Campbell, P. S. (1991). Lessons from the World: A Cross-Cultural Guide to Music Teaching and Learning. New York: Schirmer Books. – 258 p.
4. Жұбанов А. Қазақтың музыкалық аспаптары. – Алматы: Өнер, 1978. – 180 б.
5. Мәдениет және өнер саласындағы Қазақстанның даму стратегиясы (2020-2025). – Нұр-Сұлтан, 2019. – 52 б.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html