Аннотация. Бұл мақалада мүмкіндігі шектеулі (үлгермейтін немесе баяу қабылдайтын) оқушыларды технология (еңбек) сабағында оқыту мен еңбекке дайындаудың ерекшеліктері мен тиімді тәсілдері қарастырылады. Зерттеудің мақсаты – осындай оқушыларға арналған сабақты жоспарлау мен ұйымдастырудың әдіснамалық негіздерін анықтау және олардың кәсіби бейімделу мүмкіндіктерін арттыру жолдарын ұсыну. Жұмыста талдау, салыстыру, және практикалық тәжірибені жалпылау әдістері қолданылған. Негізгі бөлімде мүмкіндігі шектеулі оқушыларды оқу үлгеріміне қарай топтастырудың әдістері (В.Воронкованың әдісі), сабақтың мақсаттары мен мазмұнын ерекшелеу, түсіндіру мен практикалық жұмысты ұйымдастырудың ерекшеліктері сипатталған. Нәтижелер көрсеткендей, тиімді нәтижеге жету үшін даралап және топтап оқыту, көрнекілікті жан-жақты пайдалану, уақыт нормасын сақтау және оқушының белсенділігін арттыру қажет. Қорытындыда мүмкіндігі шектеулі оқушыларды еңбекке баулудың олардың әлеуметтік бейімделуі мен өзін-өзі тануы үшін маңызы атап өтілген.

Аннотация. В данной статье рассматриваются особенности и эффективные методы обучения и трудовой подготовки учащихся с ограниченными возможностями (неуспевающих или медленно усваивающих материал) на уроках технологии (труда). Цель исследования – определить методические основы планирования и организации урока для таких учащихся и предложить пути повышения их профессиональной ориентации. В работе использованы методы анализа, сравнения и обобщения практического опыта. В основной части описаны методы группировки учащихся с ограниченными возможностями по успеваемости (метод В.Воронковой), особенности дифференциации целей и содержания урока, специфика организации объяснения и практической работы. Результаты показывают, что для достижения эффективного результата необходимы индивидуализированное и групповое обучение, всестороннее использование наглядности, соблюдение норм времени и повышение активности учащихся. В заключении подчеркивается важность трудовой подготовки учащихся с ограниченными возможностями для их социальной адаптации и самореализации.

Кіріспе. Қазіргі білім беру жүйесінде әртүрлі қабілеттері мен білім алу ерекшеліктері бар оқушыларға білім беру мәселесі өзектілігін жоғалтпайды. Осы контексте мүмкіндігі шектеулі оқушыларды оқыту, әсіресе практикалық бағыттағы технология (еңбек) пәндерінде, ерекше маңызға ие. Бұл сабақтар тек тұрмыстық дағдыларды қалыптастырумен шектелмей, сонымен бірге оқушының өзін-өзі сенімді сезінуіне, тәуелсіздікке және кәліпке бейімделуіне ықпал етеді. Дегенмен, дәстүрлі оқыту әдістері жиі мұндай оқушылардың қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне сәйкес келмейді. Сондықтан технология сабағында мүмкіндігі шектеулі оқушыларды оқытудың тиімді тәсілдерін зерттеу, оларға арналған сабақты жоспарлау мен ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтау маңызды педагогикалық міндет болып табылады. Бұл мақаланың мақсаты осы мәселелерді талдау және оқыту практикасына қолданылатын ұсыныстарды әзірлеу болып табылады.

Негізгі бөлім

1. Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың сипаттамасы және оларды топтастыру әдістері

«Мүмкіндігі шектеулі оқушылар» термині бұл мақалада когнитивтік процестері баяу жүретін, оқу материалын меңгеруде қиындықтар кездесетін, зейіні тұрақсыз оқушыларды білдіреді. Осындай оқушылармен жұмыс істеудің тиімділігін арттыру үшін оларды жеке қасиеттері мен оқу үлгеріміне қарай топтастыру қажет. Ресейлік ғалым В.В.Воронкованың ұсынысы бойынша оқушыларды төмендегідей төрт топқа бөлуге болады [1, б. 78]:

1. Өз бетімен жұмыс істеуге қабілетті, тапсырмаларды түсінетін және оларға дұрыс жауап беретін оқушылар.
2. Оқуға деген қатынасы тұрақты емес, тапсырмаларды жалпылап түсінетін, жауаптары толық емес оқушылар.
3. Оқуға қабілеті әлсіз, оқу дағдылары нашар қалыптасқан, жауап беру үшін көмек қажет оқушылар.
4. Еңбек ету дағдысы нашар дамыған, танымдық қызығушылығы төмен, сұрақтарға жауап бере алмайтын оқушылар.

Мұндай дифференциация мұғалімге әр топқа олардың деңгейіне сәйкес тапсырмалар дайындауға, бағалау критерийлерін бөлектеуге мүмкіндік береді.

2. Технология сабағын жоспарлау мен ұйымдастырудың ерекшеліктері

Мүмкіндігі шектеулі оқушыларға арналған сабақтың сәттілігі оның мұқият жоспарлануына тікелей байланысты. Жоспарлау кезеңдерінде мынадай ерекшеліктерді ескеру қажет:

1. Мақсаттарды дифференциациялау: Сабақтың білімдік, дамытушылық және тәрбиелік мақсаттары әр топтың мүмкіндігіне қарай бөлек қойылуы тиіс. Мысалы, бірінші топқа күрделірек бұйымдар жасау тапсырылып, үшінші топқа қарапайым операцияларды меңгеру басты мақсат болуы мүмкін.
2. Уақытты тиімді бөлу: Жаңа материалды түсіндіруге арналған уақыт азайтылып (5-10 минут), практикалық және өздігінен жұмыс істеуге көп уақыт бөлінуі керек. Уақыт нормаларын нақты көрсету оқушының жұмыстың көлемін түсінуіне және оны мерзімінде орындауға көмектеседі.
3. Көрнекілік пен нұсқаулық материалдарды кеңінен пайдалану: Сұрақ-жауап карточкалары, операциялық сызбалар, технологиялық карталар, үлгі-бұйымдар оқушылардың танымдық белсенділігін арттырады және түсініктілікті қамтамасыз етеді.

3. Практикалық жұмысты ұйымдастыру және оқушының белсенділігін арттыру

Технология сабағының негізі – бұл практика. Мүмкіндігі шектеулі оқушылармен жұмыс кезінде практикалық бөлімге арнайы көңіл бөлу қажет:

1. Қауіпсіздік ережелерін жан-жақты түсіндіру: Құрал-жабдықтармен жұмыс істеу техникасын қадамдық түрде, бірнеше рет қайталап түсіндіру. Оқушылардың жұмыс киімін киюін және жұмыс орнының дайындығын мұқият тексеру.
2. Жұмысты қадамдастыру және үлгілеу: Күрделі операцияларды қарапайым қадамдарға бөліп көрсету. Мұғалімнің әр қадамды бірнеше рет баяу қайталап көрсетуі (әрекетті үлгілеу) тиімді әдіс болып табылады.
3. Топтық және жеке жұмысты үйлестіру: Қарапайым операцияларды топпен орындауға, ал күрделірек тапсырмаларды жеке және мұғалімнің тікелей көмегімен орындауға болады. Бұл оқушылардың бір-бірінен үйренуіне және қолдау сезімін тудыруына мүмкіндік береді.
4. Жеке көмек көрсету: Төртінші топтағы оқушыларға мұғалімнің тікелей және тұрақты жәрдемі қажет. Олармен жеке жұмыс жүргізу, қолдарын ұстап, қажетті қозғалыстарды көрсету маңызды.

4. Бағалау және мотивациялау

Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды бағалауда процеске бағытталған тәсіл маңызды. Оқушының қаншалықты үйренгеніне қарағанда, оның сабақтағы белсенділігіне, қажыр-қайратына, алға қойған шағын мақсаттарына қол жеткізгеніне көбірек көңіл бөлу керек. Әр тапсырманың сәтті орындалуы марапатталуы тиіс, бұл оқушының өзін-өзі бағалау сезімін көтереді. Бағалау критерийлері алдын ала анық және оқушыларға түсінікті болуы керек. Сонымен қатар, жасалған бұйымның іс жүзінде қажеттілігі мен пайдалылығын түсіндіру оқушының жұмысқа деген мотивациясын арттырады.

Қорытынды. Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды технология (еңбек) сабағында оқыту – бұл мұғалімнің жоғары кәсіби дайындығын, шыдамдылығын және оқушының жеке ерекшеліктерін терең түсінуін талап ететін күрделі процесс. Осы процесстің сәттілігі дифференциацияланған тәсілге – оқушыларды оқу мүмкіндіктеріне қарай топтауға, мақсаттар мен тапсырмаларды олардың деңгейіне сәйкес етіп бөлектеуге, сондай-ақ көрнекілік пен практикаға негізделген сабақты мұқият жоспарлауға байланысты. Практикалық жұмысты ұйымдастыру барысында қауіпсіздік ережелерін сақтау, жұмысты қадамдастыру және жеке көмек көрсету шешуші рөл атқарады. Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды еңбекке баулу тек кәсіби дағдыларды меңгертумен шектелмейді. Бұл процесс олардың өзін-өзі сенімді сезінуіне, өмірлік іскерліктерін дамытуға, әлеуметтік жағдайға бейімделуіне және қоғамда құнды мүше ретінде өз орнын табуына ықпал етеді. Сондықтан білім беру жүйесінде осы бағыттағы жұмыстарды жандандыру және мұғалімдерді тиісті әдіснамалық қолдаумен қамтамасыз ету – заманауи инклюзивті білімнің құрамдас бөлігі болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1. Воронкова, В.В. Воспитание и обучение детей во вспомогательной школе. – М.: Школа-Пресс, 1994. – 248 с.
2. Маллаев, Д.М., Гасанова, З.З. Коррекционная педагогика. – Махачкала: ИПЦ ДГУ, 2013. – 312 с.
3. Hallahan, D.P., Kauffman, J.M., Pullen, P.C. Exceptional Learners: An Introduction to Special Education. – 14th ed. – Pearson, 2018. – 624 p.
4. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. – Астана, 2007.
5. Tomlinson, C.A. How to Differentiate Instruction in Academically Diverse Classrooms. – 3rd ed. – ASCD, 2017. – 186 p.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html