Бүгінгі таңда мұғалім мамандығы ең жауапты әрі күрделі кәсіптердің бірі саналады. Қазіргі заман талабына сай педагог тек білім беруші ғана емес, оқушылардың өмірлік бағыт-бағдарын анықтайтын тұлға. Дегенмен, әлеуметтік-экономикалық және психологиялық факторлар мұғалімдердің эмоциялық жағдайына әсер етіп, кәсіби күйзеліс тудырады.

Мұғалімдердің кәсіби күйзелісі — бұл ұзақ уақыт бойы кәсіби жүктеменің, жауапкершіліктің және сыртқы қысымның нәтижесінде пайда болатын физикалық және психологиялық қажу жағдайы. Бұл құбылыс мұғалімнің сабақ беру сапасын төмендетіп, оның жалпы өмір сапасына әсер етуі мүмкін.

Педагогикалық еңбек мазмұнының күрделілігі, оқушылар мен ата-аналардың жоғары талаптары, реформалар мен бағалау жүйесінің жиі өзгеруі, қағазбастылық – осының бәрі ұстаздың эмоционалдық қажуына алып келеді.

Соңғы жылдары педагог мамандығы қоғамдағы ең жауапты әрі эмоционалды ауыр мамандықтардың бірі ретінде қарастырылады. Цифрлық дәуірде мұғалімдердің рөлі артып, оларға қойылатын талаптар да күшейді: жаңа технологияларды меңгеру, оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескеру, инклюзивті білім беру, ата-аналармен және әкімшілікпен үздіксіз байланыс орнату — мұның бәрі педагогтың психикалық денсаулығына қосымша жүктеме түсіреді.

Күйзеліс – адамның сыртқы және ішкі жағдайларға реакциясы ретінде пайда болатын психофизиологиялық күй. Мұғалімдерде бұл күй үнемі артық эмоционалды жүктеме, жұмыс уақытының ұзақтығы, бағалау мен бақылауға байланысты қысым нәтижесінде жиі байқалады.

Мақаланың мақсаты – мұғалімдердің кәсіби күйзелісінің негізгі себептерін анықтап, оны азайтудың тиімді жолдарын ұсыну.

Мұғалімдердің күйзелісінің психологиялық ерекшеліктері

Күйзеліс (стресс) — адамның сыртқы немесе ішкі қысымға берген табиғи реакциясы. Бірақ егер бұл реакция ұзаққа созылса, ол созылмалы күйге айналып, психологиялық қажуға себеп болады.

Педагогикалық күйзелістің үш кезеңі бар:

1. ​Эмоционалдық шаршау. Мұғалімнің ішкі ресурстары сарқылып, жұмысқа деген қызығушылық азаяды.
2. ​​Деперсонализация. Мұғалім оқушыларға, әріптестерге немқұрайлы қарап, кәсіби қарым-қатынастан алыстай бастайды.
3. ​​Жеке жетістіктердің төмендеуі. Өзін кәсіби тұрғыда әлсіз сезіну, сенімсіздік, мотивацияның жоғалуы байқалады.

Психолог Маслач пен Джексонның пікірінше, бұл кезеңдер бір-бірімен байланысты және уақытылы алдын алу шаралары жүргізілмесе, ұстаздың кәсіби күйіп кетуіне (burnout) алып келеді.

Психологиялық тұрғыдан мұғалімдердің күйзелісін күшейтетін факторлар мыналар:

1. - өзін-өзі төмен бағалау;
2. - «мінсіз мұғалім» болуға ұмтылу;
3. - эмоционалды эмпатияның шамадан тыс болуы;
4. - жұмыс пен жеке өмір арасындағы теңсіздік;
5. - қолдаудың жетіспеуі.

Халықаралық зерттеулерге сәйкес, әрбір үшінші мұғалім өз қызметінде кәсіби күйзеліс белгілерін сезінеді. Мысалы, UNESCO (2021) есебінде мұғалімдердің 60%-ы соңғы үш жылда психологиялық қажу сезінгенін көрсеткен.

Қазақстандық ғалымдар да бұл мәселені белсенді зерттеуде. Психолог А. Е. Айтжанова өз еңбектерінде мұғалімнің психологиялық тұрақтылығы мен кәсіби мотивациясы оның әлеуметтік мәртебесіне және басқару мәдениетіне байланысты екенін атап өтеді.

Сонымен қатар, Н. Баймұратова (2020) зерттеуінде мұғалімдердің эмоционалдық шаршауы көбіне «ішкі перфекционизм» мен «жоғары жауапкершілік синдромынан» туындайтынын дәлелдеген.

Жалпы әдебиеттерге шолу көрсеткендей, педагогикалық күйзеліс – тек жеке тұлғалық емес, әлеуметтік және кәсіби жүйелік мәселе.

Көптеген зерттеушілер (Maslach, 2016; Қаратаева, 2020; Bekmukhanbetova, 2022) мұғалімдердің кәсіби күйзелісін үш деңгейге бөледі:

​1.​Эмоционалды қажу (эмоционалдық шаршау) – мұғалімнің ішкі энергиясының таусылуы, жұмысқа қызығушылықтың жоғалуы.

​2.​Деперсонализация – оқушылар мен әріптестерге немқұрайлы қарау, суық қатынас.

​3.​Жеке жетістіктердің төмендеуі – өз жұмысын бағаламау, өзін пайдасыз сезіну.

Қазақстанда жүргізілген зерттеулер бойынша (Жолдасова, 2023) мұғалімдердің 68%-ы күйзеліс белгілерін үнемі сезінеді, ал 24%-ы кәсіби қажудың орташа деңгейінде. Бұл көрсеткіштердің жоғары болуы педагогтардың психологиялық қолдау жүйесінің жеткіліксіздігін көрсетеді. Күйзелістің негізгі себептері болуы мүмкін.

​1.​Әкімшілік және бақылау қысымы. Мұғалім үнемі бағалау, есеп беру және қатаң талаптар ортасында жұмыс істейді. Бұл кәсіби еркіндікті шектеп, сенімсіздік тудырады.

2.​Эмоционалды қажу. Оқушылармен, ата-аналармен және әріптестермен қарым-қатынас үнемі эмоционалды энергияны қажет етеді. Әсіресе тәртібі қиын сыныптарда жұмыс істейтін мұғалімдерде бұл жиі байқалады.

3.​Әлеуметтік қолдаудың жетіспеушілігі. Көптеген мектептерде психологиялық қызмет жеткіліксіз дамыған. Мұғалімдер өз мәселелерімен жалғыз қалады.

4.​Төмен материалдық ынталандыру. Кәсіби бедел мен еңбекақының сәйкессіздігі күйзеліс деңгейін арттырады.

Күйзелістің салдары:

1. Психикалық шаршау мен апатия – жұмысқа деген ынта жоғалады;
2. Агрессия немесе немқұрайлық – оқушыларға, әріптестерге деген қарым-қатынас н ашарлайды;
3. Денсаулықтың бұзылуы – ұйқысыздық, бас ауруы, қан қысымының көтерілуі;
4. Кәсіби деградация – шығармашылық қабілет төмендеп, білім сапасы нашарлайды.

Күйзелістің алдын алу және еңсеру жолдары

1. Психологиялық қолдау жүйесін құру.
2. Мектептерде мұғалімдерге арналған психологиялық кеңес беру кабинеттерін ұйымдастыру қажет. Аптасына бір рет «эмоционалды релаксация» тренингтерін өткізу тиімді.
3. Эмоционалды интеллектті дамыту
4. Эмоцияларды басқару, өзін-өзі реттеу және позитивті ойлау дағдылары күйзелісті азайтады. Бұл бағытта тренингтер мен курстар өткізу ұсынылады.
5. Кәсіби қоғамдастықтар құру
6. Мұғалімдер өз тәжірибесімен бөлісіп, бір-біріне моральдық қолдау көрсететін онлайн және офлайн қауымдастықтар қажет.
7. Мотивация және еңбекақы жүйесін жетілдіру
8. Педагогтардың еңбегін материалдық және моральдық тұрғыдан бағалау маңызды.
9. Жұмыс пен жеке өмір теңгерімі
10. Жұмыс уақытын нақтылау, демалысты дұрыс ұйымдастыру және хобби арқылы энергияны қалпына келтіру қажет.

Тәжірибелік ұсыныстар мен алдын алу шаралары

Мұғалімдердің кәсіби күйзелісін азайту үшін келесі шаралар ұсынылады:

1. ​Психологиялық тренингтер мен коучингтер өткізу. Мұғалімдердің өзін-өзі тануын арттыру, эмоцияны басқару қабілетін дамыту маңызды.
2. ​Педагогикалық тимбилдинг. Ұжым ішінде өзара сенім мен қолдау қалыптастыру эмоционалдық жеңілдік береді.
3. ​Демалыс мәдениетін қалыптастыру. Аптасына кемінде бір күн жұмыс мәселесінен толықтай ажырау қажет.
4. ​Эмоционалдық интеллектті дамыту. Бұл мұғалімге оқушылардың, әріптестердің эмоциясын түсініп, дұрыс әрекет етуге көмектеседі.
5. ​Мектеп әкімшілігі тарапынан қолдау. Әділ бағалау, марапаттау, кәсіби дамуға жағдай жасау — мотивацияның негізгі көзі.
6. ​Психологиялық қызметті күшейту. Мектеп психологы тек оқушылармен емес, педагогтармен де тұрақты жұмыс жүргізуі керек.
7. ​Жеке стресс-менеджмент жоспары. Әр мұғалім өзіне тиімді релаксация тәсілін табуы тиіс: серуен, музыка, хобби, медитация және т.б.

Қорыта келе зерттеу нәтижесінде мұғалімдердің кәсіби күйзелісі — білім беру сапасына тікелей әсер ететін маңызды фактор екені анықталды. Күйзеліс мұғалімнің мотивациясын, шығармашылық белсенділігін және кәсіби қанағаттануын төмендетеді.

Сондықтан педагогикалық ұжымда жүйелі психологиялық қолдау, мотивациялық орта құру, кәсіби өсуге мүмкіндік беру және қоғам тарапынан ұстаз еңбегін бағалау қажет.

Мұғалімнің рухани және психологиялық саулығы — елдің интеллектуалдық дамуының кепілі.

Мұғалімнің кәсіби күйзелісі – білім беру сапасына тікелей әсер ететін маңызды психологиялық және әлеуметтік мәселе. Күйзеліс тек жеке адамның емес, тұтас оқу ортасының әлсіреуіне әкеледі. Сондықтан педагогтардың психологиялық денсаулығын қорғау — мемлекеттің білім беру саясатының басым бағыты болуы тиіс.

Мұғалімдерге арналған тұрақты қолдау бағдарламалары, тренингтер мен демалыс жүйесін жетілдіру – бұл мәселені шешудің тиімді жолдары. Эмоционалды интеллектті дамыту, қолайлы психологиялық климат қалыптастыру және қоғам тарапынан құрметті арттыру – мұғалім мәртебесін нақты қолдаудың негізгі тетіктеріп

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Maslach, C. (2016). Burnout: The Cost of Caring. Academic Press.
2. ​Қаратаева Г. (2020). Мұғалімдердің кәсіби күйзелісін алдын алу жолдары. Алматы: «Білім».
3. ​Bekmukhanbetova, A. (2022). Teacher Burnout and Emotional Resilience in Central Asia. Journal of Education Psychology, 14(3).
4. Жолдасова А. (2023). Қазақстан мұғалімдерінің эмоционалды күйі және кәсіби қажу факторлары. Педагогика журналы, №2.
5. Сарсенова Л. (2024). Педагогикалық стресс және оны еңсеру технологиялары. Нұр-Сұлтан: ҰҒА баспасы.