Аннотация. «Мектепке дейінгі жастағы балалардың жалпы даму ерекшеліктері» атты мақалада 1–7 жас аралығындағы балалардың психикалық, эмоционалдық, сөйлеу және әлеуметтік дамуының кезеңдік ерекшеліктері талданады. Зерттеу әдістері ретінде сипаттамалы-талдау, салыстырмалы тәсілдер қолданылды. Нәтижелер баланың дамуы үлкендердің дұрыс қарым-қатынасы мен тәрбиесіне тікелей байланысты екенін көрсетеді. Осы кезеңде шығатын невротикалық реакциялар мен тұлғалық қиыншылықтардың алдын алу үшін отбасылық ортаның рөлі ерекше маңызды. Мақаланың қорытындысы — мектепке дейінгі кезеңдегі даму негізгі тұлғалық қалыптасудың фундаменті болып табылады, сондықтан оны ғылыми негізде, сезімтал және саналы тәсілмен басқару қажет. [1, б. 42; 3, б. 117]

Аннотация. В статье «Особенности общего развития детей дошкольного возраста» рассматриваются возрастные особенности психического, эмоционального, речевого и социального развития детей в возрасте от 1 до 7 лет. В качестве методов исследования использованы описательно-аналитический и сравнительный подходы. Результаты показывают, что развитие ребенка напрямую зависит от правильного взаимодействия и воспитания со стороны взрослых. Особое внимание уделено профилактике невротических реакций и трудностей формирования личности, подчеркивая критическую роль семейной среды. В заключение отмечается, что дошкольный возраст является фундаментом личностного становления, требующим научно обоснованного, чувствительного и осознанного подхода. [1, с. 42; 3, с. 117]

Abstract. The article “General Development Characteristics of Preschool-Aged Children” analyzes the age-specific features of psychological, emotional, linguistic, and social development in children aged 1 to 7 years. Descriptive-analytical and comparative methods were employed. Findings indicate that a child’s development is directly dependent on appropriate adult interaction and upbringing. The study emphasizes the prevention of neurotic reactions and personality formation difficulties, highlighting the critical role of the family environment. The conclusion asserts that the preschool period serves as the foundational stage of personality development, necessitating a scientifically grounded, sensitive, and conscious educational approach. [1, p. 42; 3, p. 117]

Кіріспе. Қазіргі білім беру жүйесінде мектепке дейінгі дәуірдің маңыздылығы арта түсуде. Бұл кезең — баланың тұлғалық, интеллектуалдық және әлеуметтік қабілеттерінің қалыптасуының негізі. Психология ғылымының деректері бойынша, баланың негізгі психикалық құрылымдары 7 жасқа дейін қалыптасады. Сол себепті отбасы мен балабақша тәрбиешілерінің дұрыс әрекеттері баланың болашақ өміріне тікелей әсер етеді. Тақырыптың өзектілігі — заманауи отбасыларда бала тәрбиесіне көңіл бөлудің азаюы, дұрыс даму ерекшеліктері туралы білімнің жетіспеушілігі және невротикалық тұлғалық қиыншылықтардың көбеюімен түсіндіріледі.

Негізгі бөлім

Мектепке дейінгі жастағы балалардың дамуы кезеңдік сипатқа ие. 1 жасқа дейінгі кезеңде сәбидің негізгі қажеттілігі — үлкендермен эмоционалды байланыс орнату. 5 айдан бастап ол дауыс ырғағын, бет әлпетін ажыратады. 6–12 ай аралығында моторика қарқынды дамиды: отыру, тұру, жүру. Бұл кезде баланың «мен» деген өзіндік санасы қалыптаса бастайды. Егер үлкендер оның қалауын ескермей, қатал әрекет жасаса, бұл ашушаңдық пен қорқынышқа әкелуі мүмкін [1, б. 45].

12–24 ай аралығы — сөйлеу дамуының актив кезеңі. Бала алғашқы сөздерді игереді, ойын арқылы қарым-қатынас жасайды. 21 айдан кейін сөз тіркестері қалыптасады. 2 жасқа қарай сөздік қоры 300 сөзге жетеді. Бұл кезеңде жанұядағы тыныш қарым-қатынас маңызды рөл атқарады. Бала «менікі» деген ұғымды игереді, анасын басқалардан қызғанады [2, б. 78].

2,5–4 жас аралығы — тұлғалық ерекшеліктердің дамуы. Бала өзін көрсетуге, қарсыласуға, қырсықтыққа бейім келеді. Ол сәтсіздіктен уайымдайды, жеңіске қуанады. 3 жасқа қарай ұялу сезімі, жақсылық пен жамандықты ажырату қабілеті дамиды [3, б. 119].

4 жасқа қарай бала қулықты үйренеді, отбасындағы әр адамның рөлін түсінеді. Дұрыс тәрбиеленбесе, тәуелділік, қобалжу, компульсивтік әдеттер (тырнақ тістеу, қол жуу) пайда болуы мүмкін [4, б. 92].

4–7 жас аралығы — мектепке дайындық кезеңі. Бала 4000-нан астам сөзді түсінеді, өз ойы мен сезімін нақты жеткізе алады. 5 жасқа қарай ақыл-ой дамуының негізгі алғышарттары қалыптасады. Бұл кезеңде баланың ұзақ уақыт бір іске қатысуы (сурет салу, конструктор ойнау) мүмкін болады [5, б. 103].

Психотравматикалық факторлар (ата-ананың төбелесуі, мас күйі, сүйікті ойыншықты жоғалту) невроз тудыруы мүмкін. Сондықтан үлкендердің саналы әрекеті мен сүйіспеншілігі — баланың денісауықты дамуының негізі [2, б. 81].

Зерттеулер көрсеткендей, дұрыс тәрбиеленген бала үшін қиыншылықтар — даму катализаторы болса, дұрыс тәрбиеленбеген бала үшін — жара болып қалады [6, p. 67]. Сондықтан мектепке дейінгі кезеңдің әр күні — аса маңызды педагогикалық мүмкіндік. Мектепке дейінгі балалардың дамуында ойынның рөлі ерекше. Ойын — баланың негізгі қызмет түрі, оның арқылы ол әлемді танып, әлеуметтік дағдыларды игереді. Дидактикалық ойындар, рөлдік ойындар, конструкторлық құрастырулар баланың логикалық ойлауы мен шығармашылық қабілетін дамытады. Психолог Л. С. Выготский ойынды «дамудың жақын аймағы» деп атаған, себебі бала ойын кезінде өзіндік шектеулерінен тыс жетістікке жетеді [3, б. 132]. Күн тәртібінің реттілігі де баланың дамуына ықпал етеді. Ұйқы, тамақтану, ойын мен демалыс режимінің тұрақтылығы баланың нерв жүйесінің тыныштығын қамтамасыз етеді. Зерттеулер көрсеткендей, режимі бұзылған балаларда қозғыштық, көңілсіздік, ұйқы бұзылыстары жиі кездеседі [1, б. 67].

Сондықтан ата-аналар мен тәрбиешілер баланың күнделікті тіршілігін жоспарлы құруы қажет. Баланың санасына әсер ететін маңызды фактор — кітап оқу. Ертегілер, жұмбақтар, өлеңдер арқылы бала сөздік қорын кеңейтеді, өз ойын байып жеткізуге үйренеді. Кітап оқыту — тек тіл дамыту ғана емес, сонымен қатар этикалық құндылықтарды игеру құралы. Мысалы, халықтық ертегілерде жақсылық пен жамандықтың айырмашылығы анық көрсетіледі, бұл баланың моральдық санасын қалыптастыруға көмектеседі [4, б. 105]. Мектепке дейінгі жаста баланың өзіндік қызметін дамыту да маңызды. Мысалы, өзінің киімін өзі киюге, ойыншықтарын орнына қоюға, кішкентай ыдыстарын өзі жууға үйрету арқылы оның өзіне деген сенімі артады. Бұл қабілеттер мектепке барғаннан кейін де үлкен рөл атқарады. Психологиялық зерттеулер көрсеткендей, өзіне сенімді балалар жаңа ортаға тез бейімделеді және құрдастарымен оң қарым-қатынас орнатады [5, б. 118].

Баланың эмоционалдық дамуы да оның тұлғалық қалыптасуында шешуші рөл атқарады. Ересектердің жылы қарым-қатынасы, мейірімді сөзі, қолдауы балаға өзін қауіпсіз сезінуге мүмкіндік береді. Эмоциялық қауіпсіздікке ие болған бала қоршаған ортамен еркін қарым-қатынас жасайды, жаңа нәрселерді қызығушылықпен зерттейді. Ал керісінше, немқұрайлық немесе шамадан тыс қатаңдық баланың ішкі сенімсіздігін арттырып, әлеуметтік дағдыларын тежейді [6, б. 54].

Сонымен қатар, баланың шығармашылық қабілетін дамыту оның ойлау жүйесінің икемділігін арттырады. Сурет салу, мүсіндеу, ән айту, би билеу сияқты шығармашылық әрекеттер қиялды кеңейтеді, эстетикалық талғамын қалыптастырады. Шығармашылықпен айналысқан бала проблемаларды шешуде оңтайлы жолдарды тез табады, өйткені ол дүниені әр қырынан көруге дағдыланады. Ғалымдардың пікірінше, мектепке дейінгі шақта шығармашылықты қолдау баланың болашақ интеллектуалдық әлеуетін күшейтеді [7, б. 92].

Қорытынды

Мектепке дейінгі жастағы балалардың дамуы — кешенді, кезеңді және қайтымсыз процесс. Бұл кезеңде қалыптасқан негіз болашақ тұлғаның сапасын анықтайды. Психикалық даму, сөйлеу, эмоционалдық интеллект пен әлеуметтік дағдылар бірігіп, баланың дүниетанымын қалыптастырады. Нәтижелердің дәлелділігі ғылыми әдебиет пен педагогикалық тәжірибе негізінде расталды. Автордың қорытындысы: балаға деген сүйіспеншілік, сабыр, ғылыми түсінік және отбасылық тыныштық — оның денісауықты дамуының кепілі.

Әдебиеттер тізімі

1. Дьяконов Г. В. Психология педагогического общения / Кировоград: Изд-во КГУ, 1992. – 156 б.
2. Зимняя И. А., Гализина И. Ф. Педагогическая психология / Москва: Академия, 2000. – 288 б.
3. Выготский Л. С. Собрание сочинений. Т. 4. Детская психология / Москва: Педагогика, 1984. – 432 б.
4. Рубинштейн С. Я. Экспериментальные методики патопсихологии и опыт применения их в клинике / Москва: Медицина, 1970. – 212 б.
5. Berk, L. E. Infants, Children, and Adolescents / Boston: Pearson, 2018. – 640 p.
6. Piaget, J. The Psychology of Intelligence / London: Routledge, 2001. – 208 p.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html