Аннотация. Мақалада мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуда халық ауыз әдебиетінің үш негізгі жанры — мақал, жұмбақ және жаңылтпашты қолданудың әдістемелік мүмкіндіктері жан-жақты талданады. Зерттеу барысында тілдік дамудың психолингвистикалық негіздері, балалардың көркем сөзді қабылдау ерекшеліктері және тәрбиелік маңызы қарастырылады. Автор халық педагогикасының қағидаларын мектепке дейінгі білім беру мазмұнымен үйлестірудің тиімді жолдарын ұсынады. Мақалада тіл дамыту процесін ұйымдастыруда инновациялық технологиялар, ойын әдістері, анализ–синтез тәсілдері, салыстыру және модельдеу амалдары сипатталады. Мақалдың ықшам тұжырымдары, жұмбақтың логикалық құрылымы мен жаңылтпаштың артикуляциялық жаттығу ретіндегі қызметі нақты мысалдармен көрсетіледі. Баланың тілін дамытуда қолданылатын формула ретінде тілдік үштаған (тыңдау–қайталау–қолдану) үлгісі ұсынылады [1]. Зерттеу нәтижелері педагогтар үшін практикалық маңызы бар әдістемелік ұсынымдар ұсына отырып, мектепке дейінгі тәрбие жүйесін жетілдіруге бағытталған.

Кіріспе. Халық ауыз әдебиеті — ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан тәрбиенің де, білімнің де таусылмас қазынасы. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуда оның рөлі ерекше. Өйткені халықтық педагогика баланың жас және психологиялық ерекшеліктеріне дәл сәйкес келетін мазмұнды, ықшам, әсерлі тілдік үлгілерге негізделген. Мақал, жұмбақ, жаңылтпаштар баланың сөйлеу дағдысын қалыптастырумен қатар, ойлау қызметін жетілдіреді, дүниетанымын кеңейтеді, ұлттық мәдениетке баулиды [4, б. 57].

Бүгінгі таңда мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік стандарты балалардың тілдік құзыретін жан-жақты дамытуға нақты талаптар қояды. Сол себепті тәрбиешілердің негізгі міндеті — дәстүрлі әдістер мен заманауи технологияларды ұштастыра отырып, тіл дамыту жұмысын жүйелі ұйымдастыру. Осы мақалада халық ауыз әдебиеті түрлерін қолданудың тиімді жолдары қарастырылып, тәжірибелік ұсыныстар беріледі.

Негізгі бөлім

1. Фольклор жанрларының тіл дамытудағы педагогикалық мүмкіндіктері. Мақал — халық даналығының сөйлемге айналған көрінісі. Балалар үшін мақалдың тәрбиелік мәні ғана емес, тілдік құрылымы да маңызды. Оның ықшамдылығы мен дәлдігі баланың ой түйіндеу қабілетін қалыптастырады. Мысалы, «Еңбек түбі — береке» сияқты мақалдар арқылы бала нақты нәтижеге бағытталған іс-әрекетке үйренеді.

Жұмбақ — логикалық ойлауға құрылған қысқа поэтикалық форма. Баланың салыстыру, талдау, қорыту қабілеттерін дамытады. Жұмбақты шешу процесінде бала ойша заттарды елестетеді, олардың қасиеттерін таңдайды, сәйкестендіреді. Бұл — танымдық дамудың тиімді тәсілі [5].

Жаңылтпаш — артикуляциялық аппаратты жаттықтыратын ерекше жанр. Ол сөйлеудің анық, таза шығуына әсер етеді. Жаңылтпаштарды қайталау барысында балалар дыбыстарды дұрыс айтуға машықтанады, сөйлеу жылдамдығы мен дикциясы жақсарады.

2. Мектеп жасына дейінгі балаларға мақал үйрету әдістері. Мақал жаттатуда ең маңыздысы — оның мағынасын бала жасына сай түсіндіру. Тәрбиеші мақалдың өмірлік жағдаяттармен байланысын көрсетсе, бала оны тез меңгереді. Мақалдарды қолдану жолдары:

1. күнделікті тұрмыстық жағдайлармен байланыстыру;
2. жағдаяттық ойындар өткізу;
3. баланың өз мысал келтіруіне мүмкіндік беру;
4. суреттер арқылы мағынасын ашу.

Мысалы, «Досы көпті жау алмайды» мақалын түсіндіру үшін балаларға топтық тапсырмалар беріп, бір-бірімен көмек көрсету жағдайларын құрастыруға болады.

3. Жұмбақ арқылы баланың логикалық ойлауын дамыту. Жұмбақ баланың қиялын оятып, ойлау процесін белсендіреді. Тәрбиеші жұмбақты шешу кезінде балалардың жауап беру жолдарын бақылап, олардың ойлау стратегияларын түзете алады. Жұмбақ оқытуда мына тәсілдер кең қолданылады:

1. сурет негізінде жұмбақ құрау;
2. табиғат құбылыстарын жұмбақтау;
3. баланың өзінің күнделікті тәжірибесінен алынған заттарды жұмбақтау;
4. логикалық сұрақтар қою.

Жұмбақ шешу баланың сөздік қорын кеңейтеді, есте сақтау қабілетін дамытады және ойлау жылдамдығын арттырады.

4. Жаңылтпаштың сөйлеу мәдениетін қалыптастырудағы рөлі. Жаңылтпаштар дыбыстарды дұрыс айтуға бағытталған артикуляциялық жаттығу болып табылады. Әсіресе «р», «л», «с», «ш» дыбыстарын дұрыс айтуда жаңылтпаштар өте қажет. Тәрбиеші жаңылтпашты таңдағанда баланың нақты қандай дыбысты шатастыратынын анықтап, соған сәйкес материал береді.

Жаңылтпашпен жұмыс амалдары:

1. дыбысты жеке айту;
2. буынмен айту;
3. жылдамдығын біртіндеп арттыру;
4. кейіпкер рөліне енгізіп айту;
5. айна алдында жаттығу.

Бұл әдістер баланың сөйлеу моторикасын дамытып, дикциясын түзетеді.

5. Фольклорды жаңа технологиялар арқылы оқыту. Заманауи әдістерді пайдалану — тіл дамыту процесін жандандыратын маңызды фактор. Интерактивті тақта, аудиоматериалдар, мультимедиялық көрнекіліктер балалардың қызығушылығын арттырады. Мысалы, мультимедиялық жұмбақтар жинағын қолдану — баланың ойлау және елестету қабілетін арттырады.

Сонымен бірге, ойын технологиялары ерекше нәтиже береді. «Кім жылдам?», «Жасырынған мақал», «Жұмбақ қорабы», «Жаңылмай айт!» сияқты ойындар балаларды белсенді әрекетке жұмылдырады.

6. Балалардың сөйлеу дағдыларын кешенді дамыту. Фольклор жанрларын кешенді қолдану — тиімді нәтижеге жеткізетін әдіс. Мақал баланың ойлауын, жұмбақ қиялын, жаңылтпаш сөйлеу техникасын дамытады. Осы үш жанрды біріктіре отырып жүргізілген жұмыстар балалардың тілдік белсенділігін бірнеше есе арттырады [6].

Кешенді жұмыстың негізгі бағыттары:

1. сөздік қорды жүйелі толықтыру;
2. дұрыс сөйлеуді қалыптастыру;
3. логикалық ойлауын дамыту;
4. көркем сөзді қолдану дағдысын арттыру;
5. шығармашылық қабілеттерін дамыту.

Мысалы, бір оқу процесінде үш жанрды қатар қолдануға болады: мақалдың мағынасын ашып, оған байланысты жұмбақ шешу, соңында жаңылтпаш айту.

7. Отбасы мен балабақша ынтымақтастығы. Тіл дамытуда ата-ананың рөлі өте маңызды. Үйде мақал жаттау, жұмбақ шешу, жаңылтпаш айту — баланың сөйлеу тәжірибесін байытады. Тәрбиеші мен ата-ана бірлескен жұмыс жүргізгенде нәтиже бірнеше есе артады. Ата-аналарға арналған нұсқаулықтар, үй тапсырмалары, шағын отбасылық ойындар тиімді болып табылады.

8. Практикалық тәжірибе нәтижелері. Тәрбиеші ретінде жүргізілген бақылаулар балалардың тілдік белсенділігі фольклор жанрларын жүйелі қолданғанда айтарлықтай артқанын көрсетті. Жаңылтпаш айтуға жаттыққан балалар дыбыстарды анық айта бастады, жұмбақ шешкен балалар шығармашылық танытты, мақал жаттаған балалар ой түйіндеуге бейімделді. Бұл тәжірибелік нәтижелер халық ауыз әдебиетінің тіл дамытудағы әмбебап құрал екенін дәлелдейді [7].

Қорытынды. Мақал, жұмбақ, жаңылтпаш — мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуда ерекше орын алатын халық ауыз әдебиетінің құнды жанрлары. Олар баланың ойлау қабілетін жетілдіреді, сөздік қорын байытады, сөйлеу мәдениетін қалыптастырады. Фольклорды заманауи технологиялармен ұштастыра пайдалану нәтижесінде тіл дамыту процесі қызықты әрі тиімді болады. Сондықтан бұл жанрларды жүйелі, әдістемелік тұрғыдан ғылыми негізде қолдану — мектепке дейінгі тәрбиенің маңызды міндеті.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақ халық педагогикасы негіздері. – Алматы: Білім, 2010.
2. Леонтьев А.А. Основы психолингистики. – Москва: Смысл, 2005.
3. Сатыбалдиев Ә. Тіл және мәдениет. – Алматы: Ғылым, 2012.
4. Выготский Л.С. Мышление и речь. – Москва: Педагогика, 1982.
5. Hymes D. Foundations in Sociolinguistics. – Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1974.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – [https://adisteme.kz/rules.html](https://adisteme.kz/rules.html)