Аннотация қазақ тілінде

Мақаланың мақсаты – оқу сауаттылығын дамыту үшін мағыналық оқудың әдіс-тәсілдерін талдау және олардың тиімділігін негіздеу. Зерттеудің өзектілігі қазіргі білім беру жүйесінде мәтінмен жұмыс жасаудың терең, сыни түрін қалыптастыру қажеттілігінде жатыр. Мақалада сапалы талдау, синтез, сөздік қорды байыту, қорытынды жасау, сыни ойлауды дамыту және топтық жұмыс сияқты мағыналық оқу әдістері сипатталады. Зерттеу әдістемесі ретінде теориялық талдау және әдебиеттерге шолу қолданылды. Нәтижесінде мағыналық оқу әдістерінің оқушылардың мәтінді түсіну, талдау және шығармашылық қолдану деңгейін арттыруға, осы арқылы оқу сауаттылығын жан-жақты дамытуға ықпал ететіні көрсетілген. Мақала оқу процесін ұйымдастырушылар мен мұғалімдерге арналған.

Аннотация на русском языке

Цель статьи – проанализировать методы и приемы смыслового чтения для развития читательской грамотности и обосновать их эффективность. Актуальность исследования обусловлена необходимостью формирования в современной системе образования глубокого, критического подхода к работе с текстом. В статье описаны такие методы смыслового чтения, как качественный анализ, синтез, обогащение словарного запаса, формулировка выводов, развитие критического мышления и групповая работа. В качестве методологии исследования использованы теоретический анализ и обзор литературы. В результате показано, что методы смыслового чтения способствуют повышению уровня понимания, анализа и творческого применения текстов учащимися, тем самым комплексно развивая читательскую грамотность. Статья предназначена для организаторов учебного процесса и учителей.

Abstract in English

The article aims to analyze the methods and techniques of meaningful reading for developing reading literacy and to justify their effectiveness. The relevance of the study lies in the need to form a deep, critical approach to working with text in the modern education system. The article describes such methods of meaningful reading as qualitative analysis, synthesis, vocabulary enrichment, conclusion making, critical thinking development, and group work. The research methodology is based on theoretical analysis and literature review. As a result, it is shown that meaningful reading methods contribute to increasing students' level of text comprehension, analysis, and creative application, thereby comprehensively developing reading literacy. The article is intended for educational process organizers and teachers.

Кіріспе

Қазіргі ақпараттық қоғамда оқу сауаттылығы тек қана мәтінді дыбыстап оқу дағдысынан асып, ақпаратты талдау, бағалау және тиімді пайдалану қабілеті ретінде қарастырылады. Бұл күрделі құбылыс оқушының сыни ойлауын, коммуникациялық және шығармашылық дағдыларын дамытуды талап етеді [1, б. 23]. Осыған байланысты мектептегі оқу процесінде мағыналық оқу (смысломазмұнды оқу) әдіснамасы өзектілігі артып келеді. Мағыналық оқу – бұл мәтінмен белсенді әрекеттесу процесі, онда оқушы мазмұнды түсінуге, интерпретациялауға, талдауға және өзіндік қорытындылар жасауға бағытталады. Бұл тәсіл оқу сауаттылығын қалыптастырудың негізгі құралына айналуда [2, б. 45]. Мақаланың мақсаты – мағыналық оқудың оқу сауаттылығын дамытуға бағытталған негізгі әдіс-тәсілдерін жүйелі түрде қарастыру және олардың тиімділігін ғылыми әдебиеттер негізінде талқылау.

Негізгі бөлім

Мағыналық оқу әдістемесінде бірнеше бір-бірімен тығыз байланысты стратегиялар мен тәсілдер қолданылады. Олар мәтінмен жұмысты оқып-түсіну, талдау және қолдану кезеңдеріне бөледі және оқушының танымдық белсенділігін арттыруға бағытталған.

Бірінші кезең – алдын ала жұмыс (прерединг). Бұл кезеңде оқушының мәтінге деген қызығушылығын ояту, оның туралы алдын ала болжамдар жасау маңызды. Мысалы, тақырып бойынша пікірталас, ассоциациялар жинау немесе мәтіннің атауы мен кішігірім бөліктері бойынша болжам жасау сияқты әрекеттер оқуға мотивацияны арттырады [3, б. 67]. Бұл тек қана психологиялық дайындық емес, сонымен қатар оқушының алдыңғы білімін (прекестіш білім) белсендіруге, яғни жаңа ақпаратты меңгерудің негізін қалауға мүмкіндік береді.

Екінші кезең – мәтінді белсенді оқу және талдау (дуринг-рединг). Бұл мағыналық оқудың ядросы болып табылады. Бұл кезеңде бірнеше нақты әдістер қолданылады:

1. Мәтінді бөлшектеп талдау: Оқушылар мәтінді логикалық бөліктерге бөледі, әр бөліктің негізгі идеясын анықтайды, сөздер мен сөз тіркестері арасындағы байланысты іздейді. Параграфтардың тақырыптық сөздерін анықтау, мәтіннің құрылымын (кіріспе, дамыту, қорытынды) ажырату осыған жатады [1, б. 30].
2. Сөздік қорды контекстте байыту: Мағыналық оқу кезінде жаңа сөздер мен ұғымдар олар қолданылған контекст арқылы меңгеріледі. Сөздің мағынасын сөздіктен іздеуден гөрі, оны қоршаған сөйлемдерден шығару дағдысы дамытылады [4, б. 112].
3. Сұрақтар құрастыру: Оқу барысында оқушылар тек автордың берген сұрақтарына ғана емес, өздерінің сұрақтарына жауап іздейді. Бұл тек түсінікті тексеруге (литералды сұрақтар) емес, сонымен қатар талдауға, салыстыруға және болжам жасауға (инференциялық және бағалау сұрақтары) ынталандырады [5].

Үшінші кезең – оқығаннан кейінгі жұмыс (пострединг). Бұл кезең мәтін арқылы қалыптасқан түсінікті бекітуге, сыни тұрғыдан қайта қарауға және шығармашылықпен қолдануға арналған. Бұл жерде ең тиімді әдістердің бірі – қорытынды жасау және негізгі ойды тұжырымдау. Оқушылар мәтіннің маңыздылығын, автордың басты тұжырымын өз сөздерімен қысқаша жеткізе алуға үйренеді. Бұл дағды оқулықтан тыс, күрделі мәтіндермен жұмыс істеуде өте қажет [2, б. 51].

Сонымен қатар, мағыналық оқу контекстінде сыни ойлауды дамыту әдістері маңызды орын алады. Оларға мәтіндегі дәлелдерді талдау, автордың көзқарасын объективті тұрғыдан бағалау, ақпараттың сенімділігін тексеру, өз пікірін дәйектермен негіздеп беру жатады. Мысалы, оқушыларға мәтін туралы эссе жазу, оның күші мен әлсіз жәқтарын талдау тапсырылады [3, б. 75].

Топтық жұмыс пен жобалар мағыналық оқудың ажырамас бөлігі болып табылады. Талқылау, рөлдік ойындар, мәтін негізіндегі жобалар оқушылардың түсінігін тереңдетеді және коммуникациялық дағдыларды дамытады. Топта пікірталас кезінде оқушы өз түсінігін басқаларға түсіндіруге, альтернативті көзқарастарды тыңдауға және ортақ тұжырымға келуге мәжбүр болады [5]. Бұл әдістер тек оқу сауаттылығын ғана емес, жалпы білім алушының әлеуметтік-мәдени құзыреттілігін де қалыптастырады.

Зерттеулер мағыналық оқу әдістерінің жүйелі қолданысы оқушылардың мәтінді түсіну деңгейін айтарлықтай жақсартатынын көрсетеді. Атап айтқанда, PISA (Programme for International Student Assessment – Халықаралық оқушыларды бағалау бағдарламасы) сияқты халықаралық зерттеулерде жоғары нәтиже көрсеткен білім беру жүйелері мәтінмен жұмыста дәл осы талдау және рефлексия дағдыларын дамытуға ерекше назар аударады [4, б. 118].

Қорытынды

Мағыналық оқу – оқу сауаттылығын жан-жақты дамытудың тиімді педагогикалық құралы болып табылады. Ол оқу процесін мәтіннің беткі деңгейін оқудан оның терең мәні мен құрылымын түсінуге, сыни тұрғыдан талдауға және шығармашылық қолдануға бағыттайды. Алдын ала жұмыс, белсенді талдау, сұрақтар қою, сөздік қорды байыту, қорытынды жасау, сыни ойлау мен топтық әрекеттесу сияқты әдістердің жиынтығы оқушыны оқу процесінің белсенді субъектісіне айналдырады.

Осы тәсілдердің жүйелі түрде қолданылуы тек оқу нәтижелерін жақсартпайды, сонымен қатар білім алушыда өмір бойы оқуға деген қажеттілікті тәрбиелейді. Болашақта мұғалімдердің кәсіби даярлығын арттыруда мағыналық оқу стратегияларын игеруге арналған арнайы бағдарламаларды әзірлеу және оқулықтар мен дидактикалық материалдарды тиімді әдістермен толықтыру маңызды бағыт болып қалады. Осылайша, мағыналық оқудың әдіс-тәсілдері оқу сауаттылығын дамытудың тек құралы ғана емес, сонымен қатар сапалы білім берудің кепілі ретінде қызмет ете алады.

Әдебиеттер тізімі

1. Құнанбаева С.С. Оқу сауаттылығы: теория және практика. – Алматы: Білім, 2018. – 156 б.
2. Жадрина М.Ж. Педагогикадағы заманауи трендтер. – Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2020. – 210 б.
3. Duke, N. K., & Pearson, P. D. Effective Practices for Developing Reading Comprehension. Journal of Education, 189(1/2), 2009. – P. 63–78.
4. Kintsch, W. Comprehension: A Paradigm for Cognition. – Cambridge: Cambridge University Press, 1998. – 461 p.
5. OECD. PISA 2018 Results (Volume I): What Students Know and Can Do. – OECD Publishing, Paris, 2019. [Электронды ресурс]. – URL: https://www.oecd.org/pisa/publications/pisa-2018-results-volume-i-5f07c754-en.htm (қаралған күні: 12.10.2023).
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html