Аннотация: Бұл мақаланың мақсаты – қазақ ақыны Жұбан Молдағалиев поэзиясындағы этноәлеуметтік атаулардың (алаш, жүз, ру, тайпа, арыс, т.б.) лингвомәдени көрінісін талдау. Мақалада автордың тарихи-мәдени сананы, ұлттық тұлғаны қалыптастырудағы дәстүрлі терминологияның рөлін сөз ететін өлең мәтіндеріне салыстырмалы-талдау әдісі қолданылады. Зерттеу нәтижесінде ақын шығармаларындағы этноәлеуметтік лексиканың қазақ халқының ұжымдық жад пен санасында тұрақтанған, рухани-мәдени құндылықтар жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде қызмет ететіні анықталды. Осы атаулар арқылы ұлттың өткені мен бүгіні, тарихи тағдыры мен болашақ мұраты арасындағы байланыс көрсетіледі. Қорытындыда этноәлеуметтік атаулардың қазіргі заманғы контекстегі маңыздылығы мен мәні туралы тұжырымдар жасалды.

Аннотация: Цель данной статьи – анализ лингвокультурного представления этносоциальных номинаций (алаш, жүз, ру, тайпа, арыс и др.) в поэзии казахского акына Жубана Молдагалиева. В статье применяется сравнительно-аналитический метод к поэтическим текстам автора, в которых раскрывается роль традиционной терминологии в формировании историко-культурного сознания и национальной идентичности. Результаты исследования показали, что этносоциальная лексика в творчестве поэта функционирует как неотъемлемая часть системы духовно-культурных ценностей, укоренённой в коллективной памяти и сознании казахского народа. Через эти номинации выстраивается связь между прошлым и настоящим нации, её исторической судьбой и будущим призванием. В заключении сделаны выводы о значимости и смысле этносоциальных номинаций в современном контексте.

Кіріспе

Қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған өмір тәжірибесі, рухани құндылықтары мен әлеуметтік құрылымы оның тілінде, тілдік құрылымында көрініс тапқан. Дәстүрлі қазақ қоғамының ру-тайпалық құрылымы мен геналогиялық (шежірелік) санасын білдіретін этноәлеуметтік атаулар (ру, жүз, алаш, арыс, сүйек, т.б.) халықтың вербалды қазынасының аса құнды бөлігі болып табылады. Кеңес дәуіріндегі идеологиялық шектеулерге байланысты бұл терминологиялық жүйе толыққанды зерттелмеді. Еліміздің тәуелсіздік алғаннан кейін ата-баба мұрасын, оның ішінде тілдік-мәдени құндылықтарды жан-жақты зерттеуге мүмкіндік туды. Бұл контексте қазақ поэзиясының классигі Жұбан Молдағалиев шығармашылығы ерекше қызығушылық тудырады. Оның поэтикалық әлемінде тарихи сана, этномәдени тұтастық сезімі мен ұлттық өзін-өзі тану мәселелері орталық орын алады. Осы тұрғыдан алғанда, оның поэзиясында кеңінен қолданылатын этноәлеуметтік атауларды талдау халықтың рухани кодтары мен ментальдық ерекшеліктерін түсінуге жол ашады. Мақаланың мақсаты – Жұбан Молдағалиев поэзиясындағы этноәлеуметтік атаулардың лингвомәдени маңыздылығын, олардың ұлттық сананы қалыптастырудағы рөлін анықтау болып табылады.

Негізгі бөлім

Жұбан Молдағалиев поэзиясында шежіре, тарих пен туған жер тақырыбы жиі кездеседі. Ақынның «Мен қазақпын», «Туған жер» сияқты туындыларында ұлттық өзін-өзі танудың тереңдігі мен кеңістік-уақыттық масштабы сезіледі. Бұл өзін-өзі тану процесі дәстүрлі этноәлеуметтік терминологиясыз толық ашыла алмас еді. Зерттеуші Ж.Ж.Жұмағұлованың атап өткендей, қазақ тілі ру-тайпалық ұйымдастыру ерекшелігін, этникалық құрылымның таксономиялық деңгейлерін (ру, тайпа, жүз, арыс, алаш, т.б.) белгілейтін атауларға бай, олар қоғамдық-ирархиялық қатынастардың көрсеткіші ретінде халықтың «ғалам бейнесінде» орныққан [1, б. 16]. Молдағалиев поэзиясы дәл осы «ғалам бейнеге» сүйене отырып, ұлттық тарихы мен болмысын сөз етеді.

Ақын шығармаларындағы «шежіре» лексемасына талдау жасағанда, оның жай ғана генеалогиялық кесте емес, тарихи жад пен мәдени тұтастықтың символы ретінде қолданылатыны байқалады. «Мен қазақпын» өлеңінде: «Шежіренің беттерін ашар о да, / Оқи алсаң кітаптай, сүртіп қанын» – деген жолдар шежірені тірі тарих, қандай қиындықтармен толы жол ретінде бейнелейді. Мұнда «шежіре» ұрпақтар тізбегінен асып, ұлттың жанды тағдыры мен күресінің куәсіне айналады. Бұл ақындық түсінік ғалым Т.Жанұзақтың шежірені тек рудың таралу кестесі ретінде қарастыратын ғылыми тәжірибесінен [2, б. 11] ерекшеленеді және оның кеңірек, мәдени-философиялық мағынасын ашады.

«Жүз» және «ру» этноәлеуметтік атаулары Молдағалиев поэзиясында ұлттың ұйымдастырушы құрылымын, ішкі әртүрлілігі мен біртұтастығын білдіреді. «Қарап тұрып жүзіңе жайраңдаған, / Бір нәрсеге сүйінем, қайран қалам: / Жүзге, руға ұнталған көшпе халық / Мұнша өлкені қалайша сайраңдаған» («Мен қазақпын») – деп жазған ақын жүз-ру жүйесінің тарихи тұрақтылығын және осы құрылымның кең кеңістікке ие болудағы рөлін атап өтеді. Бұл жолдар Ш.Уәлихановтың «үш жүз» туралы айтқан сөздерімен [3, б. 124], сондай-ақ зерттеушілердің жүз терминінің көне түркі тіліндегі «буын», «ұрпақ» мағынасындағы «йуз» сөзінен шықуы туралы пікірлерімен [4, б. 195] сәйкес келеді. Ақын үшін бұл терминология тек тарихи факт емес, сонымен бірге қазіргі заманғы ұлттық өзін-өзі танудың тірегі болып табылады.

«Туған жер» поэмасында ақын нақты ру атауларын атайды: «Құл ғана емес, қыруар – Дауқара, Беріш, Тана екен...». Мұнда Дауқара (Дәуқара), Беріш, Тана руларының атаулары арқылы жердің тарихи-мәдени қабаты, ондағы ұрпақтардың ізі ашылады. Бұл ру атаулары шежірелік деректерде [5, б. 89, 96, 145], сондай-ақ ежелгі жазба ескерткіштерде («Худуд әл-Әлем», 10 ғ.) кездеседі [6, б. 89]. Осылайша, ақын поэзиясы фольклорлық және жазбаша дәстүрлермен тығыз байланыста дамиды, ал ру атаулары жеке тарихи тұлғалар мен оқиғаларды еске түсіретін мәдени кодтар ретінде қызмет етеді.

«Алаш» термині Молдағалиев поэзиясында ерекше мағыналық ауқымға ие. «Сейдахмет пен мұсаның айтысында»: «Қазақ қазақ болғалы / Кең дала көшіп-қонғаны. / Алты алаш ағайын / Бір-бірінің қорғаны» – деп айтылады. Мұнда «алаш» қазақ этносының синонимі, ал «алты алаш» оның тарихи-әлеуметтік бірлігін білдіреді. Бұл Ш.Уәлихановтың «Алаш мыңы» халықтың ескі атауы деген тұжырымына [7, б. 18], сондай-ақ зерттеушілердің бұл терминді «ел», «жұрт», «қазақ хауымы» деп түсінетін пікірлеріне [8, б. 29-30] сай келеді. Ақын үшін «алаш» – бұл тарихи мұра ғана емес, сонымен қатар бүгінгі және болашақ ұлттық болмыстың негізі.

Жалпы, Жұбан Молдағалиев поэзиясындағы этноәлеуметтік атаулар қарапайым номинациялар ретінде емес, терең символдық және мәдени мағынаға ие элементтер ретінде пайда болады. Олар арқылы уақыт пен кеңістік, жеке тұлға мен ұжымдық сана, өткен тарих пен қазіргі заман арасындағы диалог жүзеге асырылады. Бұл терминология ақындық дискурста ұлттық идеяны құрудың маңызды құралына айналады.

Қорытынды

Жұбан Молдағалиев поэзиясындағы этноәлеуметтік атаулар (шежіре, жүз, ру, алаш, т.б.) қазақ халқының рухани-мәдени кодының ажырамас бөлігі ретінде қызмет етеді. Олар тек тарихи шындықты білдіріп қоймай, сонымен бірге ұлттық өзін-өзі тану мен болашаққа деген сенімді қалыптастырады. Ақын осы атаулар арқылы дәстүрлі қазақ қоғамының күрделі әлеуметтік құрылымын поэтикалық тілге көшіреді және оларға жаңа, философиялық-лирикалық мағына береді.

Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, Молдағалиев шығармаларындағы этноәлеуметтік лексика қазіргі заманғы ұлттық сананы қалыптастыру үшін маңызды ресурс болып табылады. Ол тарихи жадты тірілтіп, оны қазіргі заманғылықпен байланыстырады. Осылайша, ақынның мұрасы тек әдеби құндылық ғана емес, сонымен қатар ұлттық идентификацияның лингвомәдени негіздерін түсінуге көмектесетін маңызды дереккөз ретінде қызмет етеді. Болашақта осы терминологиялық жүйені басқа қазақ ақындарының шығармаларымен салыстырмалы талдау оның әдебиеттегі эволюциясын және қазіргі мәдени дискурстағы орнын анықтауға мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Жұмағұлова Ж.Ж. Қазақ тіліндегі этноәлеуметтік атаулардың лингвомәдени сипаты: Филол. ғыл. докт. ... дисс. автореф. – Алматы, 2009. – 29 б.
2. Жанұзақ Т.Ш. Уәлиханов еңбектеріндегі этнонимдердің лексика-семантикалық сипаты // Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ филологиясы мәселелері. – Алматы: Арыс, 2004. – 236 б.
3. Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 214 б.
4. Жанпейісов Е. Этномәдени лексика казахского языка. – Алматы: Ғалым, 1989. – 348 б.
5. Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Аруна Ltd., 2010. – 314 б.
6. Марғұлан Ә. Ежелгі мәдениет куәлары. – Алматы: Қазақстан, 1966. – 212 б.
7. Уәлиханов Ш. Шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 118 б.
8. Сыздықова Р. Язык «Жами-ат-тауарих» Жалаири. – Алматы, 1989. – 243 б.
9. Barth F. Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organization of Culture Difference. – Long Grove: Waveland Press, 1998. – 153 p.
10. Smith A.D. The Ethnic Origins of Nations. – Oxford: Blackwell Publishing, 1986. – 312 p.
11. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html