Аннотация Мақалада қазіргі жастардың шығармашылық бейімділігінің негізі ретінде коммуникативті төзімділікті қалыптастыру қажеттілігі сипатталған. Балалық шақтан ересек өмірге қарқынды ауысу кезіндегі жасөспірім баланың шығармашылық өзін-өзі дамытуының маңызды кезеңі болып табылады. Мақалада сонымен қатар жасөспірімдердің коммуникативті толеранттылық деңгейін эмпирикалық зерттеудің нәтижелері келтірілген. Мәдениеттің, экономиканың, саясаттың және жалпы қоғамның қазіргі заманғы өзгерістері адамдардың тұлғааралық өзара әрекеттесу мәселелерін алға тартады. Бүгінгі таңда біздің еліміз көпұлтты мемлекет болып табылады және кез-келген қызмет саласы әр түрлі адамдармен дұрыс қарым-қатынас орната білуді және бәсекеге қабілетті шығармашылық тұлға болуды талап етеді. Бұл жағдай қазіргі жастардың өзін-өзі шығармашылық дамытуын зерттеу қажеттілігінің маңызды себептерінің бірі болып табылады. Қазіргі мектептердің және жалпы қоғамның міндеттерінің бірі – жас ұрпақтың тұлғалық қасиеттерін дамыту. Агрессивтіліктің, ұлтшылдықтың, қоғамдық қауіпті мінез-құлықтың өсуі, өкінішке орай, бүгінгі мектеп ортасына тән құбылыс. Төзбеушілік сананың көріністері үлкен деңгейде де, әскери, еңбек, мектеп ұжымдары сияқты шағын топтар деңгейінде де байқалады. Мектеп ортасындағы келеңсіз құбылыстармен соқтығысуы мұғалімдердің, психологтардың оларды жеңудің формалары мен әдістерін көбірек іздей бастауына әкеледі. Г.Солдатованың зерттеуі толеранттылық – оның жүйке-психикалық тепе-теңдігін қалпына келтіру, сәтті бейімделу, конфронтацияны болдырмау және жағымды қарым-қатынастарды дамыту мақсатында проблемалық және дағдарыстық жағдайларда сыртқы ортамен белсенді әрекеттесу қабілетін анықтайтын жеке тұлғаның ажырамас қасиеті екенін көрсетті. Дәл осы тұлғаның ажырамас қасиеті мектеп жағдайында қалыптасуы керек. Осылайша, толеранттылықты зерттеу мәселесі өте өзекті болып табылады. Толеранттылықтың табиғатын және оның басқа да жеке қасиеттермен байланысын зерттеудің маңызы ерекше [2; 3б]. Қазіргі уақытта мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде жасөспірімдердің шығармашылық қабілеттерін дамытуға ерекше көңіл бөлінеді. Бұл процесс өздігінен жүреді, мысалы, бала өнер мектебіне барады, би ұжымында өнер крсетеді және т.б. Қазіргі қоғам жеке адамнан тәуелсіздікті, шығармашылықты, даралықты, стандартты емес жағдайлардан шығу жолын табуды талап етеді. Демек, білім беру жүйесінің алдында белгілі бір қасиеттері бар тұлғаны қалыптастыру міндеті тұр. Жасөспірім шақ - бұл балалық шақтан ересек өмірге көшу мерзімі және ол өзі өмір сүретін қоғамның тәуелсіз бөлігі болуды үйретеді. Э.Эриксонның тұлғаны дамыту теориясына сәйкес, жасөспірімдік кезеңде тұлғаның өзін-өзі анықтау және рөлдердің шатасуы орын алады. Бұл жаста адамда физиологиялық және психикалық жетілуден басқа өмірге деген жаңа көзқарас қалыптасады. Ол басқа адамдардың ойларына, өмірлік мұраттарына қызығушылық таныта бастайды және өзінің барлық рөлдерін бір тұтастыққа жинауға тырысады. Мақсатқа сәтті жету арқылы жасөспірім өзінің шын мәнінде кім екенін түсінеді. Қазіргі заманғы тұлға, жоғарыда айтылғандай, белсенді, өзінің қызмет аясын үнемі кеңейтуге тырысатын, жеке мотивтер мен мүдделердің басым жүйелеріне ие ретінде сипатталады. Қоғам одан жағдайдың талаптары мен рөлдік талаптардың шегінен тыс әрекеттерді, яғни шығармашылық әрекеттерді талап етеді [4, б. 98]. Жасөспірімнің шығармашылық дамуы және әртүрлі өмірлік мәселелерді шешуге стандартты емес тәсілмен қарауы үшін ол ең алдымен қоршаған ортамен байланыс орната білуі керек, яғни жалпы қоғаммен қарым-қатынас орнату. Шынында да, бүгінгі таңда қызметтің әр саласы адамдардың қоғамдағы белсенді өзара әрекеттесуін қамтиды, сондықтан әрбір заманауи адам толеранттылық сияқты сапаны алғашқылардың бірі болып дамытуы керек. "Толеранттылық" ұғымын зерттеудің негізгі теориялық және әдіснамалық тәсілдерін талдай отырып, бұл ұғым төзімділікпен синоним болып табылатынына көз жеткізуге болады. Д. Н. Ушаковтың түсіндірме сөздігінде толеранттылық қасиет, бір нәрсеге шыдамдылық, төзімділік ретінде анықталады. Психологияда толеранттылық - бұл адамның көзқарастарына, сенімдеріне, пікірлеріне, дәстүрлеріне, басқа адамдардың мінез-құлық әдеттеріне құрметпен және мейірімділікпен қарауды білдіретін әлеуметтік-психологиялық қасиет [1, б.65]. "Толеранттылық" және "төзімділік" ұғымдары синоним ретінде қолданылатынына қарамастан, толеранттылық басқа мағынаға ие. Бұл мойынсұнғыш шыдамдылық, басқалардың пікірлері, көзқарастары мен іс-әрекеттерін пассивті бағындыру емес, белсенді моральдық ұстаным бола отырып, адамдармен, әлеуметтік топтармен өзара әрекеттесу кезінде шыдамды болуға дайын болу. Қазіргі таңда әр қоғам мүшесіне байланыс, қарым-қатынас орнату дағдыларына ие болу маңызды болғандықтан, жас ұрпақ арасында коммуникативті толеранттылықты қалыптастыру қажеттілігі туындайды. Ғылыми зерттеулеріміздің аясында коммуникативті толеранттылық үш тұрғыдан қарастырылады: танымдық, қарым-қатынас және мінез-құлық. ҚММ «№46 Гимназия»-ның 12-13 жас аралығындағы 7«А» және 7«Б» сыныптарының 43 респонденті қатысқан жасөспірімдердегі коммуникативтік толеранттылық деңгейін анықтау бойынша эмпирикалық зерттеулер жүргізілді. Жасөспірімдердің коммуникативті толеранттылық деңгейін жан-жақты зерттеу үшін келесі әдістер қолданылды: «Коммуникативті толеранттылық дегеніміз не?», В.В.Бойко ұсынған жалпы коммуникативтік толеранттылықты диагностикалаудың модификацияланған әдістемесі, балалардың толеранттылығын зерттеу әдістемесі (ЮНЕСКО материалдары бойынша, автор Доминик де Сент Марс). Алынған мәліметтер бойынша, біз жасөспірімдердің «коммуникативтік төзімділік» ұғымы туралы жақсы түсініктері бар, толерантты тұлғаға қандай қасиеттер тән екенін біледі (когнитивті компоненттің 100% жоғары деңгейі) деген қорытынды жасалынды. Екінші әдіс бойынша респонденттер әр түрлі адамдармен тек орта (56%) және төмен (44%) деңгейлерде өзара әрекеттесу кезінде құрмет пен достық қарым-қатынасты көрсететіндігі жайлы айқындалды. Қоғамдағы адамдармен өзара әрекеттесу кезінде зерттеуге қатысқан жасөспірімдердің әрекеттері жоғары (12%), орташа (39%) және төмен (49%) деңгейлерде көрінеді. Алынған нәтижелерге сәйкес, 7«А» және 7«Б» сыныптарының жасөспірімдері коммуникативті толеранттылық сияқты сапа туралы жоғары және кең түсініктердің болуына қарамастан, бұл сапаны толық көлемде көрсетпейді, сондықтан бұл сапаны күнделікті қолдана бермейді деп қорытынды жасауға болады. Бұл дегеніміз қазіргі заманғы жастар стандартты емес жағдайлар туындаған кезде сенімсіздікке тап болады, басқалармен байланыс орнату және қарым-қатынас жасау барысында қиынға соғады. Осылайша, шығармашылық арқылы адамның әлеммен байланысы жүзеге асырылады. Әр түрлі байланыс құру мүмкіндігі – бұл адамдардың қарым-қатынас саласындағы шығармашылықтың көрінісі. Сондықтан толеранттылық адамның шығармашылық өзін-өзі дамытуының негізі деп санауға болады, ал жасөспірімде толеранттылықты дамыта отырып, шығармашылық принципі де дамиды. Шығармашылық қабілеттердің табиғи бейімділігі әр адамға тән деп есептесек те, оларды толығымен ашып, дамыту үшін белгілі бір объективті немесе субъективті жағдайлар қажет: ерте және шебер оқыту, шығармашылық климат, мәдени қарым-қатынас дағдылары, жеке тұлғаның ерікті қасиеттері (табандылық, өнімділік және т.б.). Пайдаланған әдебиеттер: И.И. Аверзаев // Мектеп оқушыларының тәрбиесі. - 2012. - #7. - 64-66б. Солдатова, Г.У. Өзіңізбен және басқалармен тату өмір сүріңіз. Жасөспірімдерге толеранттылыққа тәрбиелеу / Г.У.Солдатова, Л.А.Шайгерова, О.Д.Шарова. - М., 2001 ж. Солдатова, Г.У. Толеранттылық пен төзімсіздік этносаралық өзара әрекеттестіктің екі қыры/ Г.У.Солдатова // Толеранттылық ғасыры: ғылыми-публицистикалық хабаршы. - М.: ММУ, 2001 ж Шаршов, И.А. Тұлғаның кәсіби және шығармашылық өзін-өзі дамытуы: мәні мен технологиясы / И.А. Шаршов. – М.: Тамб баспасы., 2003. - 145 б.Аннотация Мақалада қазіргі жастардың шығармашылық бейімділігінің негізі ретінде коммуникативті төзімділікті қалыптастыру қажеттілігі сипатталған. Балалық шақтан ересек өмірге қарқынды ауысу кезіндегі жасөспірім баланың шығармашылық өзін-өзі дамытуының маңызды кезеңі болып табылады. Мақалада сонымен қатар жасөспірімдердің коммуникативті толеранттылық деңгейін эмпирикалық зерттеудің нәтижелері келтірілген. Мәдениеттің, экономиканың, саясаттың және жалпы қоғамның қазіргі заманғы өзгерістері адамдардың тұлғааралық өзара әрекеттесу мәселелерін алға тартады. Бүгінгі таңда біздің еліміз көпұлтты мемлекет болып табылады және кез-келген қызмет саласы әр түрлі адамдармен дұрыс қарым-қатынас орната білуді және бәсекеге қабілетті шығармашылық тұлға болуды талап етеді. Бұл жағдай қазіргі жастардың өзін-өзі шығармашылық дамытуын зерттеу қажеттілігінің маңызды себептерінің бірі болып табылады. Қазіргі мектептердің және жалпы қоғамның міндеттерінің бірі – жас ұрпақтың тұлғалық қасиеттерін дамыту. Агрессивтіліктің, ұлтшылдықтың, қоғамдық қауіпті мінез-құлықтың өсуі, өкінішке орай, бүгінгі мектеп ортасына тән құбылыс. Төзбеушілік сананың көріністері үлкен деңгейде де, әскери, еңбек, мектеп ұжымдары сияқты шағын топтар деңгейінде де байқалады. Мектеп ортасындағы келеңсіз құбылыстармен соқтығысуы мұғалімдердің, психологтардың оларды жеңудің формалары мен әдістерін көбірек іздей бастауына әкеледі. Г.Солдатованың зерттеуі толеранттылық – оның жүйке-психикалық тепе-теңдігін қалпына келтіру, сәтті бейімделу, конфронтацияны болдырмау және жағымды қарым-қатынастарды дамыту мақсатында проблемалық және дағдарыстық жағдайларда сыртқы ортамен белсенді әрекеттесу қабілетін анықтайтын жеке тұлғаның ажырамас қасиеті екенін көрсетті. Дәл осы тұлғаның ажырамас қасиеті мектеп жағдайында қалыптасуы керек. Осылайша, толеранттылықты зерттеу мәселесі өте өзекті болып табылады. Толеранттылықтың табиғатын және оның басқа да жеке қасиеттермен байланысын зерттеудің маңызы ерекше [2; 3б]. Қазіргі уақытта мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде жасөспірімдердің шығармашылық қабілеттерін дамытуға ерекше көңіл бөлінеді. Бұл процесс өздігінен жүреді, мысалы, бала өнер мектебіне барады, би ұжымында өнер крсетеді және т.б. Қазіргі қоғам жеке адамнан тәуелсіздікті, шығармашылықты, даралықты, стандартты емес жағдайлардан шығу жолын табуды талап етеді. Демек, білім беру жүйесінің алдында белгілі бір қасиеттері бар тұлғаны қалыптастыру міндеті тұр. Жасөспірім шақ - бұл балалық шақтан ересек өмірге көшу мерзімі және ол өзі өмір сүретін қоғамның тәуелсіз бөлігі болуды үйретеді. Э.Эриксонның тұлғаны дамыту теориясына сәйкес, жасөспірімдік кезеңде тұлғаның өзін-өзі анықтау және рөлдердің шатасуы орын алады. Бұл жаста адамда физиологиялық және психикалық жетілуден басқа өмірге деген жаңа көзқарас қалыптасады. Ол басқа адамдардың ойларына, өмірлік мұраттарына қызығушылық таныта бастайды және өзінің барлық рөлдерін бір тұтастыққа жинауға тырысады. Мақсатқа сәтті жету арқылы жасөспірім өзінің шын мәнінде кім екенін түсінеді. Қазіргі заманғы тұлға, жоғарыда айтылғандай, белсенді, өзінің қызмет аясын үнемі кеңейтуге тырысатын, жеке мотивтер мен мүдделердің басым жүйелеріне ие ретінде сипатталады. Қоғам одан жағдайдың талаптары мен рөлдік талаптардың шегінен тыс әрекеттерді, яғни шығармашылық әрекеттерді талап етеді [4, б. 98]. Жасөспірімнің шығармашылық дамуы және әртүрлі өмірлік мәселелерді шешуге стандартты емес тәсілмен қарауы үшін ол ең алдымен қоршаған ортамен байланыс орната білуі керек, яғни жалпы қоғаммен қарым-қатынас орнату. Шынында да, бүгінгі таңда қызметтің әр саласы адамдардың қоғамдағы белсенді өзара әрекеттесуін қамтиды, сондықтан әрбір заманауи адам толеранттылық сияқты сапаны алғашқылардың бірі болып дамытуы керек. "Толеранттылық" ұғымын зерттеудің негізгі теориялық және әдіснамалық тәсілдерін талдай отырып, бұл ұғым төзімділікпен синоним болып табылатынына көз жеткізуге болады. Д. Н. Ушаковтың түсіндірме сөздігінде толеранттылық қасиет, бір нәрсеге шыдамдылық, төзімділік ретінде анықталады. Психологияда толеранттылық - бұл адамның көзқарастарына, сенімдеріне, пікірлеріне, дәстүрлеріне, басқа адамдардың мінез-құлық әдеттеріне құрметпен және мейірімділікпен қарауды білдіретін әлеуметтік-психологиялық қасиет [1, б.65]. "Толеранттылық" және "төзімділік" ұғымдары синоним ретінде қолданылатынына қарамастан, толеранттылық басқа мағынаға ие. Бұл мойынсұнғыш шыдамдылық, басқалардың пікірлері, көзқарастары мен іс-әрекеттерін пассивті бағындыру емес, белсенді моральдық ұстаным бола отырып, адамдармен, әлеуметтік топтармен өзара әрекеттесу кезінде шыдамды болуға дайын болу. Қазіргі таңда әр қоғам мүшесіне байланыс, қарым-қатынас орнату дағдыларына ие болу маңызды болғандықтан, жас ұрпақ арасында коммуникативті толеранттылықты қалыптастыру қажеттілігі туындайды. Ғылыми зерттеулеріміздің аясында коммуникативті толеранттылық үш тұрғыдан қарастырылады: танымдық, қарым-қатынас және мінез-құлық. ҚММ «№46 Гимназия»-ның 12-13 жас аралығындағы 7«А» және 7«Б» сыныптарының 43 респонденті қатысқан жасөспірімдердегі коммуникативтік толеранттылық деңгейін анықтау бойынша эмпирикалық зерттеулер жүргізілді. Жасөспірімдердің коммуникативті толеранттылық деңгейін жан-жақты зерттеу үшін келесі әдістер қолданылды: «Коммуникативті толеранттылық дегеніміз не?», В.В.Бойко ұсынған жалпы коммуникативтік толеранттылықты диагностикалаудың модификацияланған әдістемесі, балалардың толеранттылығын зерттеу әдістемесі (ЮНЕСКО материалдары бойынша, автор Доминик де Сент Марс). Алынған мәліметтер бойынша, біз жасөспірімдердің «коммуникативтік төзімділік» ұғымы туралы жақсы түсініктері бар, толерантты тұлғаға қандай қасиеттер тән екенін біледі (когнитивті компоненттің 100% жоғары деңгейі) деген қорытынды жасалынды. Екінші әдіс бойынша респонденттер әр түрлі адамдармен тек орта (56%) және төмен (44%) деңгейлерде өзара әрекеттесу кезінде құрмет пен достық қарым-қатынасты көрсететіндігі жайлы айқындалды. Қоғамдағы адамдармен өзара әрекеттесу кезінде зерттеуге қатысқан жасөспірімдердің әрекеттері жоғары (12%), орташа (39%) және төмен (49%) деңгейлерде көрінеді. Алынған нәтижелерге сәйкес, 7«А» және 7«Б» сыныптарының жасөспірімдері коммуникативті толеранттылық сияқты сапа туралы жоғары және кең түсініктердің болуына қарамастан, бұл сапаны толық көлемде көрсетпейді, сондықтан бұл сапаны күнделікті қолдана бермейді деп қорытынды жасауға болады. Бұл дегеніміз қазіргі заманғы жастар стандартты емес жағдайлар туындаған кезде сенімсіздікке тап болады, басқалармен байланыс орнату және қарым-қатынас жасау барысында қиынға соғады. Осылайша, шығармашылық арқылы адамның әлеммен байланысы жүзеге асырылады. Әр түрлі байланыс құру мүмкіндігі – бұл адамдардың қарым-қатынас саласындағы шығармашылықтың көрінісі. Сондықтан толеранттылық адамның шығармашылық өзін-өзі дамытуының негізі деп санауға болады, ал жасөспірімде толеранттылықты дамыта отырып, шығармашылық принципі де дамиды. Шығармашылық қабілеттердің табиғи бейімділігі әр адамға тән деп есептесек те, оларды толығымен ашып, дамыту үшін белгілі бір объективті немесе субъективті жағдайлар қажет: ерте және шебер оқыту, шығармашылық климат, мәдени қарым-қатынас дағдылары, жеке тұлғаның ерікті қасиеттері (табандылық, өнімділік және т.б.). Пайдаланған әдебиеттер: И.И. Аверзаев // Мектеп оқушыларының тәрбиесі. - 2012. - #7. - 64-66б. Солдатова, Г.У. Өзіңізбен және басқалармен тату өмір сүріңіз. Жасөспірімдерге толеранттылыққа тәрбиелеу / Г.У.Солдатова, Л.А.Шайгерова, О.Д.Шарова. - М., 2001 ж. Солдатова, Г.У. Толеранттылық пен төзімсіздік этносаралық өзара әрекеттестіктің екі қыры/ Г.У.Солдатова // Толеранттылық ғасыры: ғылыми-публицистикалық хабаршы. - М.: ММУ, 2001 ж Шаршов, И.А. Тұлғаның кәсіби және шығармашылық өзін-өзі дамытуы: мәні мен технологиясы / И.А. Шаршов. – М.: Тамб баспасы., 2003. - 145 б.