Аннотация. В данной работе представлен учебно-игровой бизнес-симулятор, направленный на повышение финансовой грамотности молодежи. Проект основан на интерактивных методах обучения, соответствующих современным образовательным тенденциям. В симуляторе участники открывают виртуальный бизнес и ежедневно сталкиваются с различными экономическими ситуациями: управление доходами и расходами, уплата налогов, работа с персоналом, конкуренция на рынке и непредвиденные события.

Результатом проекта является развитие финансовой грамотности, ответственности и способности принимать решения у молодежи. Данный бизнес-симулятор является эффективным инструментом соединения теоретических знаний с практическим опытом.

Abstract. This project presents an educational business simulator designed to enhance the financial literacy of young people. The simulator is based on modern interactive learning methods that combine theoretical knowledge with practical experience. Participants manage a virtual company and face various economic situations daily: managing income and expenses, paying taxes, working with employees, market competition, and unexpected events.

As a result, the simulator helps improve youth financial literacy, strengthens responsibility, and enhances real-life business decision-making skills. It serves as an effective educational tool that combines theory with hands-on learning in an engaging digital format.

Кілт сөздер: қаржылық сауаттылық, бизнес симулятор, экономикалық ойлау, цифрлық білім беру

Бүгінгі таңда жаһандану және қаржы жүйесінің күрделене түсуі жағдайында жастардың қаржылық білімі қоғамдық пікірдің басты мәселесіне айналды. Жастар болашақтың қозғалтқышы болып табылады және қаржылық менеджмент, инвестициялау, қарыз алу және жинақтау сияқты дағдыларды ерте меңгеру олардың жеке қаржылық тұрақтылығына ғана емес, сонымен бірге ұлттық экономиканың дамуына да тікелей әсер етеді. Қаржылық білімнің төмен деңгейі көбінесе нашар қаржылық шешімдерге, қарызға және әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлауына әкеледі. Сондықтан жастарды қаржы әлемінің негіздеріне тартымды және практикалық тұрғыдан тиімді тәрбиелеудің жаңа әдістерін іздестіру қажет. Теориялық білімді беруге бағытталған оқытудың дәстүрлі әдістері жастарды жан-жақты тарту үшін күреседі. Инновациялық білім беру технологиялары мен көңілді элементтер айтарлықтай әлеуетті ұсынады. Бизнес-тренажерлар, тәрбиелік және көңілді, осы қажеттілікті қанағаттандырудың заманауи және перспективалы құралы болып табылады. Нақты қаржылық жағдайларды модельдеу арқылы олар жастарға қауіпсіз ортада қателіктер жіберуге, олардан сабақ алуға және шешім қабылдау процесін жақсартуға мүмкіндік береді. Ойын форматы оқуды тартымды етеді, мотивацияны күшейтеді және тереңірек оқуға ықпал етеді.

Оқу-ойын веб-қосымшасы түрінде «Жастардың қаржылық мәдениетін жақсартуға арналған Бизнес-симулятор» әзірлеу, оның теориялық негіздерін зерделеу және оқу-тәрбие үрдісіндегі тиімділігін негіздеу.

Қазіргі қоғамда жастардың қаржылық сауаттылығы - өмірлік маңызды дағдының бірі. Ақша айналымын түсіну, кіріс пен шығынды есептеу, инвестиция мен үнемдеудің маңызын ұғыну – кез келген жеке тұлғаның экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Осы мақсатта жасалған «Жастардың қаржылық сауаттылығын арттыруға арналған оқу-ойындық бизнес-симулятор» жобасы білім алушылардың тәжірибелік дағдыларын ойын түрінде қалыптастыруды көздейді.

Бұл симулятор – тек ойын емес, нақты өмірдегі экономикалық шешімдердің шағын моделі. Ойыншы өзін кәсіпкер рөлінде сезініп, 30 күндік виртуалды бизнес жүргізеді. Әр күн жаңа оқиғаларға, шешім қабылдауға және қаржы нәтижелерін бағалауға бағытталған.

Жобаны жасау барысында келесі технологиялар мен құралдар қолданылды:

1. HTML5 – сайттың құрылымын жасау үшін;
2. CSS3 – интерфейстің көркемдік дизайнын, түстер үйлесімін және анимация элементтерін қалыптастыру үшін;
3. JavaScript – ойынның логикасын, күндердің ауысуы, капиталдың есептелуі, шешімдердің салдарын көрсету және «банкрот болу» механикасын жүзеге асыру үшін;
4. LocalStorage – ойынның аралық нәтижелерін сақтау (мысалы, капитал, өткен күндер) мақсатында қолданылды;
5. Responsive дизайн – әртүрлі экран өлшемдеріне (компьютер, планшет, телефон) бейімделу үшін;
6. UI элементтері (батырмалар, блоктар, модальды терезелер) – ойыншының интерактивті әрекетін жеңілдетіп, визуалды айқындық берді.

Ойынның фоны біртіндеп түсін өзгертеді, бұл динамикалық атмосфера қалыптастырады. Ал интерфейс ортасында негізгі блоктар, ал екі жағында көмек блоктары орналасқан. Көмек блоктарын басу арқылы ойыншы қосымша бонус немесе мотивациялық кеңес ала алады.

Ойынның логикалық құрылымы күндер жүйесіне негізделген. Әр күн – жеке сценарий, яғни белгілі бір бизнес жағдайды бейнелейтін шағын оқиға. Әр оқиға ойыншының шешім қабылдау дағдысын дамытады, себебі әр таңдаудың өзіндік салдары бар. Бұл тәсіл ойынның тәрбиелік, танымдық және мотивациялық маңызын арттырады.

Ойын құрылымы мен кезеңдері.

Күннің басталуы: Әр күн мотивациялық цитата немесе қысқа бизнес-нақылмен басталады. Мақсаты – ойыншыны белсенді ойлауға бағыттау және эмоционалды түрде ынталандыру. Мысалы: «Табысты болу – тәуекелге барудан қорықпау» немесе «Әр шешім – жаңа мүмкіндік».

Оқиға (ситуация):

Ойыншыға өмірлік немесе экономикалық жағдай ұсынылады. Мысалы: қызметкердің жарақат алуы, жарнама шығындары, салық тексерісі, нарықтағы бәсеке немесе жаңа идея іздеу сияқты сценарийлер. Бұл жағдайлар ойыншыны ойлануға және қаржылық логикасын қолдануға итермелейді.

Шешім қабылдау: Әрбір оқиғада үш нұсқалы шешім беріледі. Ойыншы өз ойынша тиімді деп санайтын бір нұсқаны таңдайды. Таңдау нәтижесінде капиталдың көлемі өзгереді: бір шешім табыс әкелсе, екіншісі шығынға ұшыратуы мүмкін.

Мысалы:

1. «Жарнамаға қаржы салу» → -15 000 ₸, бірақ келесі күні табыс +25 000 ₸.
2. «Қызметкерге сыйақы беру» → -10 000 ₸, бірақ ұжым мотивациясы артады.
3. «Шығынды қысқарту» → +5 000 ₸, алайда клиенттердің саны азаяды.

Нәтиже және рефлексия: Таңдау жасалғаннан кейін экранда қысқаша нәтиже мен оның салдары көрсетіледі. Бұл ойыншыны өз шешімінің салдарын талдауға үйретеді.

Мысалы: «Сіз тәуекелге бардыңыз және жаңа серіктес таптыңыз. Капитал: +20 000 ₸» немесе «Сіз жарнамадан бас тарттыңыз, клиенттер саны азайды. Капитал: -10 000 ₸».

Капиталдың күйі: Экранда әрқашан ағымдағы капитал мөлшері көрсетіледі. Егер ойыншының капиталы 0 немесе теріс мәнге түссе, жүйе: «Сіз банкрот болдыңыз. Ойынды қайта бастаңыз» деген хабарлама шығарады. Ал егер капитал 30 күн соңында оң мәнде қалса, ойыншы «Қаржылық тұрақтылыққа жеттіңіз!» деген қорытынды хабарлама алады.

Ойын логикасы және қолданылған әдістер. Симулятордың логикасы себеп–салдар байланысына құрылған. Яғни, әрбір шешім келесі күннің нәтижесіне әсер етеді. Бұл тәсіл ойыншының стратегиялық ойлау қабілетін дамытады және экономикалық заңдылықтарды тәжірибелік тұрғыдан түсінуге мүмкіндік береді.

Бағдарламада ойынның негізгі блоктары мен көмек бөлімдері бар. Көмек блоктары бастапқыда жабық күйде тұрады, ал «Көмек сұрау» батырмасын басқанда, ойыншыға түрлі шағын оқиғалар немесе мотивациялық кеңестер ашылады. Мысалы:

1. «Туысқаннан көмек сұрадыңыз» → +20 000 ₸, бірақ бедел азаяды.
2. «Жақсы кеңес алдыңыз» → 0 ₸, бірақ моральдық мотивация жоғарылайды.
3. «Клиенттерден табыс түсті» → +15 000 ₸.

Бұл элементтер ойынның шынайылығын арттырып, ойыншыға өз әрекеттерінің әлеуметтік және эмоционалдық салдарын сезінуге мүмкіндік береді.

Пайдаланылған технологиялар мен дизайн шешімдері. Жобаға сілтеме: https://aseliskenderova34-source.github.io/biznes-simulato/ 

Сайт HTML, CSS және JavaScript технологиялары негізінде жасалған. Ойынның барлық элементтері бір стильде безендірілген, ал орталық бөлік динамикалық түрде қозғалып отырады (вертикалды скролл), ал бүйір бөліктері (кеңес және көмек блоктары) статикалық күйде қалады. Бұл визуалды тұрақтылық пен ыңғайлы навигацияны қамтамасыз етеді.

Ойынның жалпы дизайны заманауи видеоойын стилінде жасалған: қараңғы фон, неон түсті акценттер, жұмсақ көлеңкелер және анимациялар, ойыншыларды қарсы алатын интро мәтіні: «Қош келдің! Бұл симуляторда сен кәсіпкер рөліндесің. Таңдауыңды ойланып жаса - бір шешім сені магнатқа, ал келесісі банкротқа айналдыра алады. 30 күн соңына жете аласың ба?»

Ойынның тәрбиелік және әдістемелік маңызы. Жобаның басты ерекшелігі - ойын арқылы үйрету (edutainment) қағидаты. Бұл әдіс оқу процесін ойынмен біріктіріп, дәстүрлі білім берудің шектеулерін жояды. Қаржылық білім тек теория түрінде емес, ойыншының өз шешімі арқылы тәжірибелік деңгейде беріледі. Мұндай тәсіл оқу мотивациясын арттырады, қатысушының назарын ұзақ уақыт сақтауға көмектеседі және алынған ақпараттың есте сақталуын күшейтеді.

Ойын барысында қатысушылар:

1. кіріс пен шығынның теңгерімін сақтауды үйренеді;
2. жауапсыз шешімнің салдарын өз көзімен көреді;
3. жоспарлау мен болжау қабілеттерін дамытады;
4. кәсіпкерлік және сыни ойлау стилін қалыптастырады;
5. тәуекелді талдау және жауапкершілікпен шешім қабылдау дағдыларын меңгереді.

Сонымен қатар, симулятор қоғамдық және эмоционалды интеллектіні дамытуға да ықпал етеді. Ойыншы тек қаржылық шешім қабылдамай, сонымен бірге командамен өзара әрекеттесуді, сенім мен моральдық таңдауларды да сезінеді. Мысалы, қызметкер жарақат алған жағдайдағы шешім тек ақша тұрғысынан емес, адамгершілік құндылықтар тұрғысынан да бағаланады. Бұл тәсіл жастардың әлеуметтік сезімін, этикалық жауапкершілігін және көшбасшылық қасиеттерін жетілдіреді.

Ойынның ішкі логикасы «бір шешім - бір салдар» қағидатына негізделген. Әр таңдаудың экономикалық, психологиялық және стратегиялық салдары бар. Бұл модель шынайы өмірдің қаржылық процестерін бейнелейді. Ойыншы өз әрекеттері арқылы ресурстарды басқарудың маңызын, жоспарлаудың тиімділігін және уақыттың құнын түсінеді.

Тәжірибе көрсеткендей, мұндай форматтағы ойындар жастардың белсенді қатысуын арттырып қана қоймай, қаржылық мәдениетті қалыптастыруға тікелей әсер етеді. Әр қатысушы ойынды аяқтаған соң өз қателіктерін көріп, келесі жолы саналы шешім қабылдауға ұмтылады. Бұл -нақты өмірдегі қаржылық тұрақтылық пен жауапкершіліктің алғашқы қадамы.

Ойынның тағы бір маңызды қыры - мотивациялық блоктар. Көмек сұрау, кеңес алу немесе оқиғаларды шешу барысында ойыншы түрлі сценарийлермен беттеседі. Кей жағдайларда ол ұтса, кейде жоғалтады. Бұл элементтер оқушыны дайын шешім қабылдаушыдан белсенді ойлаушыға айналдырады. Ойыншының алдыңғы таңдаулары оның келесі мүмкіндіктерін анықтайды- дәл өмірдегі сияқты.

Сайттың визуалды және интерактивті шешімдері де оқу процесіне әсер етеді. Ортада негізгі ойын өрісі орналасқан, ал екі бүйірде- көмек және кеңес блоктары. Олар бастапқыда жабық күйде, тек қажет болғанда ашылады. Бұл тәсіл экрандағы артық ақпаратты азайтып, ойыншының назарын негізгі шешімдерге шоғырландырады. Сонымен бірге, интерфейс заманауи UX/UI дизайн қағидаларына сай: минималистік фон, жұмсақ анимациялар, неондық түстер мен тегіс қозғалыстар ойын атмосферасын жандандырады.

Ойынның соңында нәтижелер жинақталып, әр ойыншының жетістігі мен қателіктері талданады. Бұл бөлім рефлексия элементін қамтиды - яғни, ойыншы өзінің қаржылық мінез-құлқын саралап, өзін-өзі дамыту жолдарын көреді. Бұл тәсіл тек экономикалық емес, тұлғалық өсуге де әсер етеді.

Жалпы алғанда, «Жастардың қаржылық сауаттылығын арттыруға арналған оқу-ойындық бизнес-симулятор» жобасы - цифрлық дәуірдің талаптарына сай, инновациялық әрі тәрбиелік мәні зор құрал. Ол жастарды ойлануға, есеп жүргізуге, жоспар құруға және ең бастысы - өз шешіміне жауап беруге үйретеді. Мұндай тәжірибе оларды болашақта еңбек нарығына бейімдеп, экономикалық тұрғыдан дербес тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді.

Қорыта айтқанда, бұл бизнес-симулятор – білім мен ойынның тоғысқан тұсы. Ол дәстүрлі оқытудағы пассивті тыңдаушыны белсенді қатысушыға айналдырады. Әрбір шешімнің экономикалық және моральдық салдарын сезіну арқылы жастар жауапкершілік мәдениетін меңгереді. Мұндай тәсіл жаңа ұрпақтың экономикалық ойлауын қалыптастыруда, қаржылық тәуелсіздікке ұмтылуында және шығармашылық көзқарасын дамытуда маңызды рөл атқарады.

Жоба болашақта кеңейтіліп, жаңа модульдермен толықтырылуы мүмкін. Мысалы, инвестициялық тренингтер, криптовалюта симуляциясы, банктік несиелеу жүйесі немесе ұжымдық жобалар сияқты бөлімдер енгізілсе, оның ауқымы мен қолдану аясы одан әрі кеңеймек.

Осылайша, «Жастардың қаржылық сауаттылығын арттыруға арналған оқу-ойындық бизнес-симулятор» жобасы - қазіргі цифрлық дәуір талаптарына жауап беретін, білім берудің жаңа форматы. Ол ойын арқылы үйретеді, ойландырады және өмірге бейімделуге көмектеседі. Бұл құрал - болашақтың қаржылық мәдениетті, саналы және табысты ұрпағын тәрбиелеудің тиімді жолы.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Омаров Ә.Ж. Қаржы және экономика негіздері. - Астана: ҚазМУ баспасы, 2014
2. Султанов Б.С. Бизнес-стратегия және менеджмент. - Алматы: Экономика, 2018
3. Борисова И.М. Интерактивті оқыту әдістері. - Алматы: Білім, 2017
4. Петров С. JavaScript, HTML, CSS және веб-даму негіздері. - Мәскеу: Симметрия, 2016
5. Дакетт Дж. Веб-қосымшаларды жасау үшін JavaScript және HTML негіздері. Санкт-Петербург: Питер, 2019
6. Гриффитс Дж. CSS3 және HTML5: негіздер және даму. - Мәскеу: Бином, 2018
7. Boyd A. Introduction to Game Design, Prototyping, and Development. - Boston: Addison-Wesley, 2016
8. McKinney W. Python for Data Analysis. - O'Reilly Media, 2018
9. Kennesaw State University. Simulation and Modeling of Systems of Systems. - Kennesaw: KSU Press, 2017
10. Султанов Б.С. Қаржылық жоспарлау және басқару. - Алматы: ЖШС Экономика баспасы, 2017