Аннотация (қазақ тілінде): Бұл мақала инклюзивті білім беруді жалпы білім беретін мекемелерде іске асырудың әдістемелік тәсілдері мен түйінді мәселелерін қарастырады. Зерттеудің мақсаты – мүмкіндігі шектеулі балаларды қоғамдастырудың заманауи әдіс-тәсілдерін, оны енгізудің педагогикалық, материалдық-техникалық және ұйымдастырушылық жақтарын талдау. Мақалада салыстырмалы талдау, ғылыми әдебиеттерді жүйелеу және құқықтық құжаттарды талдау әдістері қолданылды. Нәтижесінде инклюзивті білім беруді тиімді ұйымдастыру үшін кешенді тәсілдің, білім беру қызметкерлерінің даярлық деңгейін арттырудың, ата-аналар қатысуын нығайтудың және қажетті ресурстарды қамтамасыз етудің маңыздылығы анықталды. Қорытындыда инклюзивті ортаның барлық балалардың жан-жақты дамуына, әлеуметтенуіне және толерантты қарым-қатынас пен тең құқықты құрметтеу принциптерін қалыптастыруға ықпалы көрсетілген. Мақалада формулалар қолданылмаған. Әдебиетке сілтемелер мәтінде келтірілген.

Аннотация (на русском языке): Данная статья рассматривает методические подходы и ключевые проблемы реализации инклюзивного образования в общеобразовательных учреждениях. Цель исследования – проанализировать современные методы интеграции детей с особыми образовательными потребностями, педагогические, материально-технические и организационные аспекты их внедрения. В работе использованы методы сравнительного анализа, систематизации научной литературы и анализа нормативно-правовых документов. В результате определены важность комплексного подхода для эффективной организации инклюзивного образования, повышения уровня подготовки педагогических кадров, усиления вовлеченности родителей и обеспечения необходимых ресурсов. В заключении показано влияние инклюзивной среды на всестороннее развитие, социализацию всех детей и формирование принципов толерантного взаимодействия и уважения равных прав. В статье не используются формулы. Библиографические ссылки даны в тексте.

Abstract in English: This article examines the methodological approaches and key issues of implementing inclusive education in general educational institutions. The aim of the research is to analyze modern methods of integrating children with special educational needs, as well as pedagogical, material-technical, and organizational aspects of their implementation. The methods of comparative analysis, systematization of scientific literature, and analysis of regulatory documents are used. The results highlight the importance of a comprehensive approach for effective organization of inclusive education, improving the training level of teaching staff, enhancing parental involvement, and providing necessary resources. The conclusion demonstrates the influence of an inclusive environment on the holistic development and socialization of all children, and the formation of principles of tolerant interaction and respect for equal rights. The article does not use formulas. Bibliographic references are provided in the text.

Кіріспе. Қазіргі әлемде білім беру саласындағы басты бағыттардың бірі – әр түрлі ерекшеліктері бар балаларды жалпы білім беру үрдісіне толыққанды қосу болып табылатын инклюзивті білім беру. Бұл тәсіл тек мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған арнайы мекемелер желісін дамытуды ғана емес, сонымен бірге барлық білім беру ортасын әртүрлілікке бейімдеуді және дискриминациядан тазартуды көздейді [1, б. 15]. Тақырыптың өзектілігі халықаралық құқықтық актілерде (БҰҰ Балалар құқықтары туралы конвенциясы, Саламанка декларациясы) бекітілген теңдік пен адалдық принциптерін іске асыру қажеттілігімен, сондай-ақ қазақстандық білім беру жүйесін жаңғырту контекстінде анықталады. Инклюзияның теориялық маңыздылығы оның гуманистік философиясымен, ал практикалық маңыздылығы – болашақта қоғамда тең құқықты әлеуметтік интеграцияны қамтамасыз ететін шынайы механизмдерді әзірлеу қажеттілігімен байланысты.

Негізгі бөлім. Инклюзивті білім беру (ИБ) жалпы білім беру ортасында мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытудың әртүрлі нысандарын қамтиды. Оның негізінде барлық балалардың құқықтары мен қажеттіліктеріне құрмет пен жауапкершілікпен қарау, сондай-ақ оларды ажыратушы кедергілерді жою идеясы жатыр. БҰҰ Білім, Ғылым және Мәдениет ұйымының (ЮНЕСКО) анықтамасы бойынша, инклюзия – барлық балаларға, оның ішінде арнайы қажеттіліктері бар балаларға қолжетімді және сапалы білім беруге бағытталған үдеріс [2, б. 7]. Қазақстан Республикасында ИБ құқықтық негізі «Білім туралы», «Мүмкіндігі шектеулі адамдарды әлеуметтік қорғау туралы» Заңдарымен, сондай-ақ Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламаларымен бекітілген.

ИБ-ді іске асырудың негізгі әдістеріне мыналар жатады: педагогикалық дизайн (Жалпы білім беру бағдарламасына (ЖБББ) өзгерістер енгізу, жекелендірілген оқу жоспарларын (ЖОЖ) әзірлеу); дифференциацияланған оқыту (тапсырмаларды күрделілік деңгейі бойынша бөлу, арнайы оқу материалдарын қолдану); топтық және жұптық жұмыс (әлеуметтік интеграцияны және өзара үйретуді дамыту); психологиялық-педагогикалық қолдау (педагог-психологтардың, ата-аналардың және арнайы білім беру мамандарының бірлескен қызметі). Тиімділік үшін Қолдау қызметтерінің ресурстық орталығы (ҚҚРО) құру қажет, ол педагогтарға әдістемелік көмек көрсетеді [3, б. 45].

Дегенмен, инклюзияны енгізу кезінде бірқатар мәселелер туындайды. Біріншіден, бұл қабылдаушы ортаның (басқа оқушылардың, ата-аналардың, кейде педагогтардың) дайындығының жетіспеушілігі, стереотиптер мен ескірген көзқарастардың болуы. Екіншіден, кадрлық проблема – жалпы білім беретін мектеп мұғалімдерінің арнайы педагогикалық білімі мен тәжірибесінің жеткіліксіздігі. Психолого-медициналық-педагогикалық кеңес (ПМПК) мамандарымен тығыз өзара іс-қимыл қажет. Үшіншіден, материалдық-техникалық қамтамасыз етудің кемшілігі: көтергіш құрылғылардың, пандустардың, арнайы оқу құралдарының, адаптивтік технологиялардың болмауы. Төртіншіден, заңнамалық базаны одан әрі жетілдіру және қаржыландыру механизмдерін нақтылау қажеттілігі.

Халықаралық тәжірибе ИБ-ді кезең-кезеңімен енгізудің тиімділігін көрсетеді. Мысалы, Солтүстік Америка мен Еуропа елдерінде бұл үдеріс 1970-80 жылдарда басталып, қазіргі таңда инклюзивті ортаға көшу үшін кешенді қолдау жүйелері (Individualized Education Program – IEP) қолданылады. Осындай жүйелердің мақсаты – әр баланың қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне сай оқу траекториясын құру [4, p. 112]. Зерттеулер инклюзивті сыныптарда оқитын балалардың, соның ішінде мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуметтік дағдылары мен өзін-өзі бағалауы жақсаратынын көрсетеді [5, p. 78].

Қазақстан контекстінде ИБ-ді дамытудың басты бағыттары Мемлекеттік бағдарламаларда көрсетілген: «кедергісіз аймақтарды» құру, педагог-дефектологтарды даярлау, ата-аналар қатысуын арттыру. Бірақ, практикада мектептер көбінесе қажетті арнайы білім беру мамандарының (дефектолог, логопед, арнайы психолог) жетіспеушілігімен, сондай-ақ сабақ берудің әртүрлі деңгейдегі балаларға бір уақытта ұйымдастырылуындағы қиындықтармен бетпе-бет келеді. Сондықтан, замандас педагогикалық технологияларды, мысалы, кері бұрылған сынып (flipped classroom) моделін немесе бірыңғай оқу траекториясын құруға мүмкіндік беретін білім беру платформаларын енгізу мәселелерді біршама жеңілдетуі мүмкін.

Сонымен қатар, инклюзия тек мүмкіндігі шектеулі балаларға ғана емес, барлық оқушыларға пайда әкеледі. Ол балаларды толеранттылыққа, өзгелерді қабылдауға, әртүрлілікті байлық ретінде түсінуге тәрбиелейді. Инклюзивті ортадағы өзара іс-қимыл балалардың коммуникативтік қабілеттерін дамытып, бірлескен мәселелерді шешу дағдыларын қалыптастырады, бұл болашақ азамат үшін өте құнды қасиеттер болып табылады.

Қорытынды. Инклюзивті білім беру – қазіргі заманғы адамгершілік қоғам құрудың маңызды құралы. Оны іске асыру кешенді және көп факторлы мәселе болып табылады, ол тек оқу бағдарламаларын өзгертуден гөрі, мектеп мәдениетінің, қызметкерлердің көзқарастарының, материалдық-техникалық базаның және қолдау жүйелерінің трансформациясын талап етеді. Тиімді инклюзия үшін қажет: педагогтардың кәсіби даярлығын арттыру және үздіксіз білім беруді ұйымдастыру; ата-аналармен тығыз өзара әрекеттестік пен олардың белсенді қатысуын қамтамасыз ету; заңнамалық және қаржылық қолдауды нығайту; барлық балаларға қолжетімді материалдық ортаны жасау. Инклюзивті тәсіл тек білім беру сапасын арттыруға ғана емес, сонымен бірге бүкіл қоғамның әлеуметтік үйлесімділігін, әртүрлілікке деген құрмет пен түсіністік деңгейін көтеруге ықпал етеді. Болашақта инклюзивті білім беру саясатын нақтылау және оның тиімділігін мониторингілеу бойынша зерттеулерді жалғастыру қажет.

Әдебиеттер тізімі

1. Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы. «Педагогикалық ғылымдар» сериясы. – 2019. – №2. – Б. 12-20.
2. ЮНЕСКО. Саламанка декларациясы мен білім беруге қатысты ашылық саясатының негізгі принциптері. – Париж: ЮНЕСКО, 1994. – 35 б.
3. Әбілқасымова А.Е., Қожабекова Ә.Б. Инклюзивті білім беру: теория мен тәжірибе. – Алматы: Білім, 2018. – 256 б.
4. Mitchell D. What Really Works in Special and Inclusive Education: Using Evidence-Based Teaching Strategies. – 2nd ed. – London: Routledge, 2014. – 347 p.
5. Florian L. (Ed.). The SAGE Handbook of Special Education. – London: SAGE Publications, 2014. – 700 p.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html